Wie was de Boeddha?

Als we een Thaise tempel betreden dan staan we allereerst oog in oog met een Boeddhabeeld. We zien een man die innerlijke rust uitstraalt en die de alledaagse problemen met een milde glimlach bekijkt. Misschien was dat ook zo. Maar er is een andere kant aan zijn leven waarover ik hier iets wil schrijven.

Hij was een hervormer, hij zette zich af tegen diepgewortelde overtuigingen in zijn tijd en ging een eigen weg. Die veranderingen waren zo fundamenteel dat het woord ‘revolutionair’ misschien wel op zijn plaats is. Een ‘revolutie’ van de geest in dit geval, want dat is pas een echte revolutie. 

Als je je het leven van de Boeddha probeert voor te stellen, vergeet dan de meeste beelden en afbeeldingen. Ik zie de Boeddha meer als een 40-jaar rondzwervende monnik, charismatisch en wijs, maar tevens met alle andere menselijke eigenschappen. De Boeddha sprak ook over de pracht van de natuur en de smaak van een lekkere maaltijd. En hij had veel geduld met de zwakheden van mensen.

Het is erg lastig na zoveel eeuwen en zoveel verschillende stromingen precies vast te stellen wat nou de oorspronkelijke inhoud was van de Boeddha’s opvattingen. Ik kies voor een uitleg die door bijna iedereen wordt aanvaard.

Een leven van luxe en plezier binnen de paleismuren

De Boeddha werd als Siddhartha Gautama geboren in het Lumpini Park (net over de grens met India in Nepal) toen zijn moeder op weg was naar haar ouderlijk huis om daar te bevallen, het meest waarschijnlijk rond 485 v. Chr. (noot 1) (illustratie rechts). Zijn vader was een gekozen leider van de republiek (een oligarchie) met als hoofdstad Kapilavastu, in de voetheuvels van de Himalaya.

Siddhartha werd geboren in de Kshatriya kaste, de kaste van krijgers en heersers (2). Op zijn zestiende trouwde hij met een even oude nicht die enige jaren later hun zoon Rahula baarde.

Sitthartha leidde een leven van luxe en plezier binnen de paleismuren maar toen hij zich eens buiten het paleis waagde, werd hij geconfronteerd met ouderdom, ziekte, dood en later een kluizenaar. Hij besloot alles achter zich te laten om te achterhalen waar het lijden vandaan komt en hoe er van verlost te worden (3 en 4).

Hij sloot zich aan bij een aantal kluizenaars en asceten die probeerden door yoga, meditatie en een extreem ascetisme de wereld te doorgronden. Toen Siddhartha na vele jaren en, zoals hij het zelf omschreef: ‘zo mager was dat zijn buikhuid aan zijn ruggegraat kleefde’, merkte dat hij op deze manier niet tot de ultieme waarheid kon geraken.

Hij accepteerde een kom rijst en melk van een meisje en besloot de ‘Middenweg’ te bewandelen. Na een tijd van intense meditatie onder een bodhi boom ontdekte hij de waarheid van het lijden en de weg van verlossing uit het lijden (5).

De rest van zijn leven zwierf de Boeddha (‘Hij die is ontwaakt’) door Noord-India om, in gesprekken met iedereen van hoog tot laag, zijn boodschap te delen. Hij stierf op tachtigjarige leeftijd. Zijn laatste woorden zouden zijn geweest: ‘Alles is vergankelijk. Streef met ijver naar je verlossing.’

Mensen gingen nadenken: wie zijn we?

De Boeddha leefde in hetzelfde tijdsgewricht als de oude Griekse filosofen en Confucius. Het was een tijd van een opkomende middenstand, verstedelijking en de uitvinding van geld. Mensen gingen nadenken over wie ze waren en hoe ze zich tot elkaar en de kosmos verhielden.

Siddhartha goeide op in een vroeg-hindoeïstische omgeving. De meeste kenmerken van dat hindoeïsme zijn in de afgelopen vijfentwintig eeuwen niet wezenlijk veranderd. Ik noem de volgende aspecten: veelgodendom; rituelen en offerandes; een strict kastenstelsel gebaseerd op geboorte en geloof in een onveranderlijk ‘Zelf’, Atman of Atta genaamd. Het zijn deze geloofsopvattingen die de Boeddha wezenlijk heeft afgewezen.

Daarnaast zijn er een aantal aspecten van het hindoeïsme die vrijwel ongewijzigd door het boeddhisme zijn overgenomen. Dat is het begrip ‘karma’(‘kam’ in het Thais), wat letterlijk ‘doen, actie’ betekent, en wat ook de gevolgen van die actie omvat. ‘Dharma’ (‘tham’ of ‘thamma’ in het Thais) is de Natuurwet, de Realiteit maar evenzeer de Leer. Yoga en meditatie (sammathie en visapanna in het Thais) zijn belangrijk in beide religies. En als laatste noem ik het geloof in reïncarnatie.

Laat ik de verschillen hierna nog eens noemen en de tegenstelling met het boeddhistische gedachtegoed laten zien.

Veelgodendom

Het boeddhisme in niet geïnteresseerd in het bestaan van een god of van goden. Het doet er gewoon niet toe. Het is een boeddhist overigens niet verboden er in te geloven. De Boeddha ontweek vragen daarover altijd met een soort antwoord als ‘Er zijn belangrijker dingen om over te praten’.

Rituelen en offerandes

Deze zijn vreemd aan het boeddhisme. De Boeddha sprak er steeds lichtelijk spottend over.

Het kastenstelsel

Dat werd door de Boeddha uitdrukkelijk verworpen. Voor hem maakte het absoluut niet uit of je een geboren Brahmaan was of een ‘onaanraakbare’ boer. Hij behandelde ze op (bijna) dezelfde manier. Hij praatte met iedereen, van koningen tot courtisanes (prostituees). Een Brahmaan die zich voorstond op zijn geboorte werd niet zelden enigszins belachelijk gemaakt: ‘Je denkt nu wel dat je een Brahmaan bent maar….’

Atman of het ondeelbare, onveranderlijke en zeer individuele ‘Zelf’ of ‘Ik’

Dit heet ‘atta’ in het Thais, verwant aan ons woord ‘auto’. Het boeddhisme hangt de opvatting aan dat zo’n ‘ik’ niet bestaat. Ze geloven dat het ‘zelf’, het ‘ik’ aan voortdurende verandering onderhevig is, evenals de wereld om ons heen. Ze noemen het ‘an-atta’ ofwel ‘on-zelf’, ‘niet-zelf’.

Enige andere, minder absolute, verschillen met het hindoeïsme

Hoewel het geloof in reïncarnatie en karma een belangrijk onderdeel is van het boeddhisme blijkt toch dat de Boeddha zich daar in de praktijk niet zo druk om maakte. De boodschap is veeleer om een goed en rechtvaardig leven te leiden in het hier en nu, en dan komt het vanzelf wel goed met je karma.

Rituelen alleen kunnen je karma niet verbeteren. Er moet een goede daad worden gepleegd, waarbij de intentie het belangrijkste element is. Een politicus die honderdduizend baht schenkt aan een tempel, en daarmee te koop loopt om zijn aanzien te verhogen, brengt zijn karma alleen maar schade toe.

De Boeddha heeft ook een klein stapje gezet in de richting van wat ik dan maar met een modern en oneigenlijk woord vrouwenemancipatie noem. Na enige aarzeling stemde hij toe in het inwijden van vrouwen als volwaardige monnik.

Op Doi Suthep in Chiang Mai is dat in een fraaie wandschildering vastgelegd. Zijn moeder, die daar voortdurend op aangedrongen had, was een van de eerste vrouwelijke monniken. Helaas is deze traditie in Thailand verloren gegaan, ze bestaat nog wel in Sri Lanka, China en Japan.

De Boeddha was er ook van overtuigd dat een rechtvaardige maatschappij een belangrijke bijdrage kan leveren op weg naar individuele verlichting of verlossing. Hij vergeleek dat met vissen (de mensen) in een vijver (de maatschappij). Als het water verontreinigd is, kunnen de vissen moeilijk gedijen.

En last not least wil ik wijzen op de oproep van de Boeddha tot zelfstandig denken. In de Kalama Sutta zegt hij het volgende: ‘Het is goed, Kalamas, dat jullie onzeker zijn en twijfelen. Ik zeg jullie dat jullie niet moeten afgaan op wat je vaak hoort, noch op traditie noch op geruchten noch op heilige geschriften.

‘Hoed je voor vermoedens of axioma’s, mooi klinkende argumenten of een vooroordeel. Let niet alleen op deskundigheid of ga niet alleen af op de notie “De monnik is onze leraar”. Als jullie zelf weten dat zekere dingen slecht zijn of verwijtbaar, laat ze dan los’.

Thais boeddhisme: mengeling van boeddhistische, hindoeïstische en animistische elementen

Het christendom is een mengeling van christelijke, joodse, antieke en germaanse elementen. Het Thaise boeddhisme is een mengeling van boeddhistische, hindoeïstische en animistische elementen.

Ik krijg vaak de indruk dat veel Thais de Boeddha als een god vereren terwijl hijzelf toch uitdrukkelijk heeft gezegd dat niet híj zelf maar zijn Léer het belangrijkste is.

In hoeverre de Boeddha een revolutionair was, laat ik verder graag aan uw verbeelding over. Hij was in ieder geval een belangrijke hervormer met ideeën die nu nog, of misschien juist nu, heel toepasselijk zijn.

Juist door veertig jaar midden in de wereld te staan, heeft de Boeddha zijn licht doen schijnen over het menselijk handelen, en de juiste weg gewezen naar verlossing uit het lijden (6).

Tino Kuis

Noten:

1. Volgens de Thaise boeddhistische jaartelling stierf de Boeddha in het jaar 543 v. Chr. Dat is dus het verschil met de christelijke jaartelling.
2. De Kshatriya kaste waren de krijgers en heersers. Daar is ook het Thaise woord voor koning van afgeleid nl. kasàt of deftiger phrámahǎakasàt.
3. Een boeddhistische formule die je vaak hoort zegt ‘kèud kàe cheb taai” ofwel ‘geboorte, ouderdom, ziekte, dood’.
4. Op bijna alle muurschilderingen in tempels, die het leven van de Boeddha in beeld brengen, zie je dat afscheid. Siddhartha ligt een gordijn op en slaat een laatste blijk op zijn slapende vrouw met hun kind in haar armen.
5. De Bhodi boom (Ficus religiosa, in het Thais tôn phoo) zie je in of naast alle tempels.
6. Het alom vóórkomen en de uiteindelijke onvermijdelijkheid van het lijden, de oorzaken van het lijden en de weg naar verlossing uit het lijden, is het centrale thema van het boeddhisme. In het Pali is lijden ‘dukkha’, in het Thais ‘thoék’. Misschien is het beter om in plaats van ‘lijden’ te spreken over de ‘essentiële onvolkomenheid en onvolmaaktheid van al het bestaande’.

– Herplaats bericht –