De laatste betelkauwers

Het zou een titel van een boek van W.F. Hermans of Jan Wolkers kunnen zijn, maar het is dat niet… Mijn intussen al lang overleden schoonmoeder, een Isaanse met Khmer-roots,  was er één: een betelkauwster. Met het uitsterven van haar generatie komt er wellicht een definitief einde aan het betelkauwen, een gebruik dat aantoonbaar bijna 5.000 jaar lang werd beoefend in Zuidoost-Azië.

Skeletten van die ouderdom die in de Duyong-grot op de Filipijnen werden gevonden vertoonden immers sporen van overvloedig betelgebruik. Een gebruik, dat naast een recreatieve werking ook voor medicinale, rituele en magische doeleinden in de wijde regio werd benut.

De eerste Europeaan die er melding van maakte was – hoe kan het ook anders –  de globetrotterende Venetiaan Marco Polo. Westerse ontdekkingsreizigers in de negentiende eeuw die overal de vlekken van het roodkleurige uitgespuwd betelsap zagen, meenden ten onrechte dat het bloedspatten waren en dat vrijwel iedereen in de regio aan één of andere vorm van tuberculose leed.

Bij het betelkauwen gebruikt men als basis de betel- of arekanoot, een steenvrucht die afkomstig is van de betelpalm of Areca catechu. In Thailand is deze plant beter bekend als maak. Deze noot wordt in onrijpe vorm gekookt, gekloven en gedroogd. Daarna wordt ze in kleine stukjes gehakt of geplet in een vijzel en tijdens het vermalen gemengd met gebluste kalk en vaak ook met kruidnagel en pruimtabak. Deze grove pasta wordt in een betelblad gelepeld en eens vakkundig opgerold als een pakketje gekauwd. Dit blad is, in tegenstelling tot wat de naam doet uitschijnen, niet het blad van de betelpalm maar van de betelpeper, de Chavica auriculata.

Deze meerjarige, groenblijvende klimplant met hartvormige bladeren komt veel voor in Zuidoost-Azië en de landen van de Stille Zuidzeeregio en staat bekend om de medicinale eigenschappen van deze bladeren. In de ayurvedische geneeskunde van het Indiase subcontinent worden deze bladeren benut als een afrodisiacim, een soort van natuurlijke viagra dus, terwijl bij ons in Isaan deze bladeren vaak tegen tandpijn worden gebruikt.

De kalk, die niet alleen afkomstig kan zijn van vermalen kalkgesteente maar ook bijvoorbeeld van gemalen schelpen of zelfs verbrijzelde slakkenhuisjes, wordt aangewend om het stimulerende effect van de noot te versterken. Het zet de stof arceline om in arecaidine, wat een licht euforische werking zou opwekken. Om de ronduit bittere smaak ietwat af te zwakken worden hier en daar andere smaakmakers toegevoegd gaande van zoethout over honing en vruchten tot pepermunt.

De weinige betelkauwers die ik in Isaan nog aan het werk zie verkiezen meestal de pure, bittere variant. Wellicht omdat het de laatste ‘Die Hards’ van dit oeroude maar snel verdwijnende gebruik zijn. Het betelkauwen verliest niet alleen aan populariteit omwille van het simpele feit dat de jongere generaties het uitspuwen van de smakeloos geworden restanten een hoogst onsmakelijk en onhygiënisch schouwspel vinden maar ook door de negatieve gezondheidseffecten die aan het betelkauwen verbonden zijn. Niet alleen heeft één van de alkaloïden in de noot een verslavende werking maar bovendien staat het vast dat betelkauwen niet alleen kan leiden tot weinig aangename verschijnselen als misselijkheid, een verhoogde hartslag en diarree maar ook nog eens aan de basis kan liggen van pijnlijke gezwellen in de mondholte, op tandvlees en slijmvliezen en in sommige gevallen zelfs keelkanker kan veroorzaken.

Ondanks het feit dat het gebruik van betelbladeren en -noten ooit onlosmakelijk deel uitmaakte van cultureel gerelateerde ceremonieën en rituelen gaande van trouwceremonieën over het offeren aan geestenhuisjes tot het installeren van een Boeddhistische monnik, geraakt dit alles snel in ongebruik. Eén van de grootste boosdoeners was zonder twijfel de autocratisch besturende Thaise premier maarschalk Phibun Songkhram die kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog het betelkauwen als ongeciviliseerd verbood en die, alsof dit nog niet volstond, meteen ook het bevel gaf om alle betelpalmen om te hakken…

Alain Lauga / Shutterstock.com

Historisch is er overigens ook nog een Hollandse connotatie. De rol die de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (V.O.C.) in de zeventiende- en achttiende-eeuwse betelnotenhandel speelde, is jammer genoeg een relatief onbekend gegeven. Nochtans mag deze rol niet onderschat worden. Want de V.O.C. was wellicht de grootste uitvoerder ooit van deze noten uit India naar onder meer de Arabische landen en China.

Ik bezit in ons huis in Satuek een kleine maar mooie verzameling van antiquarische, chian maak of Betel-kits. Meestal bronzen attributen die met het betelkauwen geassocieerd worden, zoals mini-vijzels en andere recipiënten. Ze zijn niet alleen een lust voor het oog en een interessant gespreksonderwerp maar ook de getuigen van een razendsnel uitstervend gebruik. En ja, Waarde Lezer, voor u het zélf vraagt: éénmaal heb ik mij laten verleiden om het ook te proberen maar dit experiment was absoluut niet voor herhaling vatbaar…