55 jaar geleden werd ASEAN opgericht

De ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) of in mooi Nederlands de Associatie van Zuidoost-Aziatische Naties is een begrip in Azië. Deze gewichtige belangenorganisatie van tien landen in Zuidoost-Azië heeft het bevorderen van economische, culturele en politieke samenwerking tot doel en is een belangrijke speler op het vlak van internationale betrekkingen. Men vergeet vaak de cruciale rol die Thailand heeft gespeeld bij het tot stand komen van deze belangrijke organisatie.

In het begin van augustus 1967, kwamen op Bang Saen Beach op het schilderachtige Thaise schiereilandje Laem Thaen, vijf staatslieden uit vijf aangrenzende landen bij elkaar om de definitieve tekst uit te werken van een kort en eenvoudig document met slechts vijf artikelen die evenwel een nieuw begin zouden markeren voor de relaties tussen hun landen. Op 8 augustus 1967 schreven ze gezamenlijk geschiedenis in de grote zaal van het gebouw van het Ministerie van Buitenlandse Zaken toen ze er de zogenaamde Verklaring van Bangkok tekenden. Dit bilaterale verdrag gaf het startsein voor de ASEAN als vertegenwoordiger van “de collectieve wil” van de naties van Zuidoost-Azië om zich te verenigen “in vriendschap en samenwerking en door gezamenlijke inspanningen en offers, om voor hun volkeren en voor het nageslacht de zegeningen van vrede en vrijheid te verzekeren”. De laatste spreker die tijdens de plechtige ondertekening aan het woord kwam was de toenmalige Thaise minister van Buitenlandse Zaken, Thanat Khoman die een cruciale sleutelrol had gespeeld bij het tot stand komen van de Verklaring van Bangkok. Hij besloot zijn toespraak met de hoop uit te spreken dat dit slechts het kleine begin was van een langdurig proces waarop niet alleen de initiatiefnemers maar ook de komende generaties trots konden zijn.

Thanat Khoman’s hoop werd al gauw realiteit toen ASEAN zich snel en met succes uitbreidde. Brunei trad toe op 7 januari 1984, Vietnam op 28 juli 1995, de Laotiaanse PDR en Myanmar op 23 juli 1997 en Cambodja op 30 april 1999. Samen met de vijf stichtende lidstaten vormden ze de huidige tien lidstaten van de ASEAN.

De creatie van de ASEAN was een behoorlijk uniek gegeven, want het had heel wat voeten in de aarde gehad vooraleer er, na herhaalde mislukte pogingen in het verleden, een werkend interregionaal samenwerkingsverband op poten kon worden gezet. In feite stond deze historische gebeurtenis symbool voor de bekroning van het dekolonisatieproces dat na de Tweede Wereldoorlog was begonnen. Na hun overwinning in de oorlog deden de koloniale machten hun best om de status quo in de wijde regio te handhaven. Dit botste echter op lokale tegenstand. Britten en Fransen waren immers niet in staat geweest om ‘hun’ territoria tegen de Japanse invasie te beschermen. Hoe konden ze dan hun nieuwe claims rechtvaardigen om ze opnieuw te willen controleren…?

In hun nederlaag hadden de Japanners de koloniale heerschappij effectief ondermijnd door een vorm van autonomie of zelfs onafhankelijkheid te verlenen aan de gebieden die ze eerder waren binnengevallen, en zo de zaden van vrijheid gezaaid in de strijd tegen de koloniale machten. Het proces van dekolonisatie, binnen en buiten de Verenigde Naties, vorderde vervolgens in hoog tempo en leidde tot de opkomst van een aantal onafhankelijke en soevereine naties.

Hierdoor ontstond een geheel nieuwe situatie in Zuidoost Azië die om nieuwe maatregelen en structuren vroeg. Thailand bekleedde in deze constellatie, een unieke positie. Van de oprichtende lidstaten was alleen Thailand nooit rechtstreeks gekoloniseerd geweest.  Maar ook van Thailand was de bewegingsruimte historisch beperkt gebleven door ongelijke verdragen met, en politieke druk door, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Dit belette de Thai echter niet om het initiatief te nemen om te komen tot meer toenadering in de wijde regio.

De invloedrijke Thaise politicus en gewezen premier Pridi Panomyong speelde daarbij een belangrijke rol. Hij was zich sterk bewust van de rol die Thailand kon spelen en probeerde nieuwe relaties en samenwerking binnen de regio te bevorderen. Thanat Khoman die als eerste Thaise diplomaat in het nieuwe onafhankelijke India was gepost, pleitte intussen in een paar wijdverspreide artikelen voor een vorm van regionale samenwerking in Zuidoost-Azië. Maar de tijd was nog niet gunstig. De wereld werd in diezelfde periode door de Koude Oorlog verdeeld in twee rivaliserende kampen die streden om overheersing over de andere, waardoor de nieuw opkomende staten weifelden en in feite verplicht waren om een zo neutraal mogelijke houding aan te nemen.

De idee van meer toenadering liet Thanat Khoman echter niet meer los. Toen hij als minister van Buitenlandse Zaken de verantwoordelijkheid kreeg voor de buitenlandse betrekkingen van Thailand, bracht hij een reeks van bezoeken aan buurlanden om hen te polsen naar een eventuele bereidheid om tot meer samenwerking in Zuidoost-Azië te komen. Als belangrijkste argument pro samenwerking stelde hij dat er met de terugtrekking van de koloniale machten een machtsvacuüm was ontstaan ​​dat buitenstaanders zoals de Verenigde Staten of de Volksrepubliek China zou aantrekken om in te grijpen voor politiek gewin. Weinigen hadden echter oor voor zijn argumenten en het werd uiteindelijk geen succesverhaal. Het enige resultaat van zijn démarches was dat er na veel gepalaver een embryonale organisatie, de ASA (Association of Southeast Asia), of de Associatie van Zuidoost-Azië, die Maleisië, de Filippijnen en Thailand groepeerde, werd opgericht. Dit gebeurde in 1961 maar de oprichting ‘an sich’ kreeg nauwelijks weerklank, laat staan respons.

Alsof dat niet volstond, kwam de ASA al kort na de oprichting in 1961 in serieuze problemen die de doodsteek betekenden voor deze weinig respect afdwingende mini-organisatie. Tussen de Filippijnen en Indonesië enerzijds en Maleisië anderzijds brak immers een snel escalerend territoriaal geschil uit, dat betrekking had op een omstreden erfenis uit het koloniale verleden. Het geschil spitste zich toe op het feit dat de Britten, bij hun terugtrekking uit Noord-Borneo (Sabah), de jurisdictie van het gebied aan Maleisië had toegeschreven. De konfrontasi, zoals de Indonesiërs het noemden, dreigde over te gaan in een internationaal conflict toen Maleisië zijn bondgenoot, Groot-Brittannië, vroeg om haar te steunen en Britse oorlogsschepen langs de kust van Sumatra opdoken om de argumenten van Maleisië kracht bij te zetten. Die onverwachte wending veroorzaakte de ineenstorting van de jonge ASA.

Terwijl ASA verlamd was door het dispuut op Sabah, bleef men in Bangkok hopen op betere tijden… Door Thaise topdiplomaten werden er als snel nieuwe inspanningen geleverd om een ​​andere, meer representatievere organisatie op te richten. De door Bangkok gevoerde onderhandelingen resulteerden in 1966 in de oprichting van een grotere groep met Oost-Aziatische landen zoals Japan en Zuid-Korea, evenals Maleisië, de Filippijnen, Australië, Taiwan, Nieuw-Zeeland, Zuid-Vietnam en Thailand, die bekend stond als ASPAC of de Asian and Pacific Council. Maar opnieuw sloeg het noodlot toe. ASPAC werd geteisterd door de grillen van de internationale politiek. De toelating van de Volksrepubliek China en de daarmee gepaard gaande uitsluiting van de Republiek Taiwan maakten het voor sommige leden van de Raad onmogelijk om nog langer aan dezelfde vergadertafel te zitten. ASPAC stopte bijgevolg in 1975 en markeerde opnieuw een diplomatieke mislukking in de regionale samenwerking.

De ondergang van ASPAC zorgde, zoals te verwachten was, voor enige frustratie in Bangkok. Thanat Khoman besloot dat er eerst een duurzame oplossing moest worden gevonden voor de potentiële brandhaard Sabah. Thailand was neutraal was gebleven in het Sabah-geschil en bijgevolg kon het, volgens Khoman perfect optreden als verzoenende partij.  Hij pendelde in hoogst eigen persoon maandenlang tussen Jakarta, Manilla en Kuala Lumpur. Na vele pogingen wierpen zijn inspanningen eindelijk vruchten af en werd in Bangkok de verzoening bewerkstelligd. Het was in deze context meer dan betekenisvol dat deze diplomatieke deal niet, zoals oorspronkelijk gepland, in Tokio werd ondertekend maar wél in Bangkok. Het bevestigde het imago dat Thailand als pleitbezorger en voortrekker voor meer samenwerking in de regio intussen had opgebouwd.

Bij het banket dat de verzoening tussen de drie disputanten markeerde, kwam Khoman op het idee om een ​​andere organisatie voor regionale samenwerking op te richten tijdens een gesprek met Adam Malik, destijds vicepremier en minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië, het grootste land van Zuidoost-Azië. Malik stemde zonder aarzelen in, maar vroeg om tijd om eerst met de machtige militaire achterban van zijn regering te praten en ook om de betrekkingen met Maleisië te normaliseren nu de confrontatie voorbij was.

Ondertussen had het Thaise ministerie van Buitenlandse Zaken, dat de zaak wou bespoedigen, een ontwerphandvest voor de nieuwe instelling opgesteld. Binnen een paar maanden was alles klaar. Khoman had, om de zaak af te ronden, de twee voormalige ASA-leden, Maleisië en de Filippijnen, én Indonesië in mei 1967 uitgenodigd voor een bijeenkomst in Bangkok. Bovendien stuurde Singapore S. Rajaratnam, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, met de uitdrukkelijke vraag of ze zich bij het nieuwe opzet mochten aansluiten. Hoewel het de bedoeling was dat de nieuwe organisatie alleen de voormalige ASA-leden plus Indonesië zou omvatten, werd het verzoek van Singapore gunstig beoordeeld.

De eerste formele bijeenkomst van vertegenwoordigers van de vijf landen – Indonesië, Maleisië, de Filippijnen, Singapore en Thailand – vond plaats in het Thaise ministerie van Buitenlandse Zaken. Daarna trok de groep zich, zoals ik in mijn inleiding al aangaf, terug in de badplaats Bangsaen (Pattaya bestond toen nog niet) waar, door het nuttige (werk) aan het aangename (golf) te paren – het ASEAN-charter verder werd uitgewerkt. Na een paar dagen, met het ontwerp van Buitenlandse Zaken als basis, was het Handvest klaar. De deelnemers keerden terug naar Bangkok voor definitieve goedkeuring van het ontwerp, en op 8 augustus 1967 werd de Verklaring van Bangkok getekend en het startschot gegeven voor ASEAN. De rest is geschiedenis….