1894-1896 တွင် လာအိုကိုဖြတ်၍ ခရီးတစ်ခု

လာအိုအမျိုးသမီး

နှောင်း ၁၉^de ရာစုနှစ်တွင် ပြင်သစ်အစိုးရသည် မဲခေါင်မြစ်၏ မြောက်ဘက်နှင့် အရှေ့ဘက်ရှိ ဧရိယာများကို မြေပုံဆွဲကာ ကျော်ကြားသော “မစ်ရှင်ပါဗီ” တွင် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် ဤနယ်မြေသည် အမျိုးမျိုးသော တိုင်းနိုင်ငံများနှင့် ဒေသဆိုင်ရာ အင်အားများဖြင့် တည်ရှိနေသေးသော်လည်း ၎င်းတို့သည် မကြာမီ ခေတ်မီနိုင်ငံဖြစ်သည့် လာအိုနှင့် ဗီယက်နမ် (အင်ဒိုချိုင်းနား) ပြည်နယ်များအတွင်းသို့ စိမ့်ဝင်သွားမည်ဖြစ်သည်။ ပြင်သစ်နှင့် အင်္ဂလိပ်တို့က အမျိုးသားနယ်နိမိတ်နှင့် နယ်နိမိတ်များ သတ်မှတ်ပြဋ္ဌာန်းခြင်းဖြင့် ဤဒေသရှိ ရိုးရာလူနေမှုပုံစံသည် အဆုံးအဖြတ်သို့ ရောက်ရှိသွားခဲ့သည်။

ဒေါက်တာ Lefèvre သည် ပြင်သစ်မစ်ရှင်တစ်ခုတွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီး ဒိုင်ယာရီနှင့် ၎င်းနှင့်ပတ်သက်သော ဓာတ်ပုံအချို့ကို သိမ်းဆည်းခဲ့သည်။ ၎င်း၏ဒိုင်ယာရီသည် ဟနွိုင်းမှ အနောက်ဘက်သို့ ခရီးဦးတည်ကာ Laichu၊ Muong Sing၊ Luang Prabang၊ Vien Tian (Vientiane)၊ Savan Nahhek နှင့် Hanoi သို့ ပြန်သွားသောအခါ သူ၏ဒိုင်ယာရီကို ၁၈၉၄ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် စတင်ခဲ့သည်။ လွမ်ပရာဘန်းမှ အကြိမ်ကြိမ် လမ်းလျှောက်ထွက်ပြီးနောက် သူ၏ ဒိုင်ယာရီသည် 1894 ဇွန်လတွင် ပြီးဆုံးခဲ့သည်။

သူသည် တစ်ခါတစ်ရံတွင် ဒေသခံလူဖြူများ ပထမဆုံးမြင်တွေ့ခဲ့ရပြီး ၎င်းတို့၏ ရိုးရာဘဝနေထိုင်မှုပုံစံကို နောက်ဆုံးတွေ့မြင်ရသူဖြစ်သည်။ မွှေးပျံ့သောအရောင်ဖြင့် ရှုခင်း၊ ကုန်းနှင့်ရေလမ်းကြောင်းများ၊ လှပသော်လည်း တောရိုင်းသဘာဝများ၊ မြို့များ၊ တရုတ်နှင့် ယိုးဒယားတို့၏ လုယူမှုများ (ဘန်ကောက်သို့ ပျောက်ကွယ်သွားသော မြဘုရားကို တွေးတောခြင်း) နှင့် အမျိုးမျိုးသော ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ကိစ္စများကိုလည်း ဖော်ပြသည်။ သူသည် လူဦးရေအုပ်စုအမျိုးမျိုး၊ ၎င်းတို့၏ဘာသာစကား၊ ၎င်းတို့၏လူမျိုး၊ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာလက္ခဏာများ၊ ၎င်းတို့၏ ၀တ်စားဆင်ယင်မှုစသည်ဖြင့် အသေးစိတ်ဖော်ပြသည်။ စာသားများသည် လူဦးရေနှင့် ၎င်းတို့၏ ဓလေ့ထုံးတမ်းများအတွက် နားလည်မှုကို ပြသလေ့ရှိသည်။

အောက်တွင် Lefèvre ၏ဒိုင်ယာရီမှ အထင်ရှားဆုံး (ကျွန်တော့်အမြင်) အချို့ကို ကိုးကားဖော်ပြပါသည်။

ဒီဇင်ဘာလတွင် 13 1894

မစ္စတာ။ Lefèvre-Pontalis သည် Muang Hou နယ်စပ်ကို စူးစမ်းလေ့လာရန် ဆုံးဖြတ်ထားသောကြောင့် နံနက် ၇ နာရီတွင် စကားပြန် Tchioum နှင့် Mr. Lefèvre-Pontalis နှင့် Thomassin တို့သည် မနက်ဖြန်သို့ ရောက်သင့်သည့် Muong Haïnဆီသို့ ဦးတည်သည့် လမ်းကြောင်းအတိုင်း ဆက်လက် လိုက်ပါသွားကြသည်။

1900 က Luang Prabang ရှိ ဈေး

နှစ်ဖက်စလုံးတွင် မြက်ပင်မြင့်မြင့်ရှိသော လမ်းမှတစ်ဆင့် နမ်ဟဲကို ဆင်းကြသည်။ ၉း၃၀ တွင် နမ့်ဟဲ၏ ညာဘက်ကမ်းရှိ Ban Ko To Moun သို့ ရောက်ရှိသည်။ ဤရွာသည် Lolo (ယနေ့ခေတ်က Yi သို့မဟုတ် Nusuo) လူမျိုးများနေထိုင်ကြပြီး အိမ်ခြေလေးဆယ်ရှိသည်။ (…) ကိုတိုးမွန်းကို ဥရောပသားတစ်ယောက်မှ တစ်ခါမှ မရောက်ဖူးတဲ့အတွက် ရွာကို ချဉ်းကပ်လာရင်းနဲ့ ရွာသူရွာသားတွေ ထွက်ပြေးသွားတယ်။ နေ့လယ်စာစားချိန်မှာ သူတို့ထဲက တချို့က ကျွန်တော်တို့ကို ချဉ်းကပ်ဖို့ သတ္တိတွေ စုဆောင်းပြီး အံ့သြတဲ့ မျက်လုံးတွေနဲ့ ကြည့်နေကြတယ်။ နေ့လယ်စာစားပြီးနောက် trigonometry ကိုအသုံးပြု၍ ကိုးကားချက်အမှတ်တစ်ခုတည်ဆောက်ရန် တောင်ပေါ်သို့တက်ခဲ့သည်။ ဒါကို Captain Rivière မှတ်တမ်းတင်ထားတဲ့ အချက်နဲ့ ချိတ်ဆက်နိုင်တယ်၊ သူက မြစ်ကိုဖြတ်ပြီး တောင်တန်းတွေမှာ လောလောဆယ် ရှိနေရမယ်။

ဖေဖေါ်ဝါရီလ 8 1895

8.30:9.30 တွင် ကျွန်ုပ်သည် လှေလှော်လှေဖြင့် Ban Lek ကို ထွက်ခွာပါမည်။ ရွာမှတာဝန်ရှိသူတစ်ဦးက ကျွန်ုပ်အား ရှီးလပ်သို့ လိုက်ကာ ပြဿနာမှန်သမျှကို ဖြေရှင်းပေးသည်။ မထင်မှတ်ထားတဲ့ အခိုက်အတန့်တွေပြီးတဲ့အခါ လှေလှော်သမားတွေဟာ ထိန်းကျောင်းဖို့ ဆိုင်းငံ့ထားရပါတယ်။ ည ၉း၃၀ တွင် မဲခေါင်မြစ်၏ အရှိန်အဟုန်ဖြင့် ဆင်းသက်ကြသည်။ ရေကြောင်းသွားလာမှုစွမ်းရည် ညံ့ဖျင်းမှုကြောင့် သန္တာကျောက်တန်းတစ်ခုပေါ်တွင် နစ်မြုပ်နေသဖြင့် ဖောင်၏နှာခေါင်းသည် လေထဲသို့ တိုးဝင်လာသည်။ စိတ်လှုပ်ရှားစရာ အခိုက်အတန့်တစ်ခု ဖြစ်ခဲ့ပေမဲ့ အဲဒါကလွဲလို့ ဘာမှ မမှားပါဘူး။ ဒီအခွေရဲ့ ပထမဆုံးနေ့ကတော့ တော်တော်ကောင်းပါတယ်။

မဲခေါင်မြစ်ရဲ့ ဘယ်ဘက်ခြမ်းက မြစ်လက်တက်ကြီးဖြစ်တဲ့ နမ့်လမြစ်နဲ့ ဆုံရာကို မရောက်ခင်မှာ လှေသမားတွေက ဖောင်နောက်ဘက်မှာ ပြင်သစ်အလံကို ဖြုတ်ချဖို့ တောင်းဆိုကြပါတယ်။ အံ့ဩသွားပြီး ဘာကြောင့်လဲလို့ သူတို့ကို မေးကြည့်တယ်။ နမ့်လ၏ ဖိ(နတ်) သည် အနီ ရောင်ကို သဘောမတူကြောင်းနှင့် ထိုနေရာသို့ ဖြတ်သွားသောအခါ၊ ဤအရောင်၏ အရာဝတ္တုကို မမြင်ရ၊ သို့မဟုတ် ဘေးဥပဒ် အန္တရာယ် ကျရောက်မည် ဟု ဖြေဆိုကြသည်။ တောင်းဆိုချက်နှင့်အတူ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ပြီး ဤဝိညာဉ်များသည် နွားဖြစ်နိုင်သလားဟု တွေးမိသည်။ ပြင်သစ်မှာတော့ အနီရောင်ကို သည်းမခံနိုင်ဘူး။

ဖေဖေါ်ဝါရီလ 19 1895

မြုံနေတဲ့နေရာမျိုးမှာ တဲလေးဆောက်ချင်တယ်၊ ဒါပေမယ့် ရွာလူကြီးက လေးနက်တဲ့ မျက်နှာထားနဲ့ နားမလည်နိုင်တဲ့ အရာတစ်ခုကို တိုးတိုးတိတ်တိတ် ပြောတယ်။ စကားပြန်ကို လှည့်ပတ်ကြည့်သော်လည်း ထိုအချိန်တွင် သူ့ကိုမတွေ့ပါ။ သရဲတစ္ဆေတွေကြောင့် ဒီမှာတဲမဆောက်နိုင်ဘူးလို့ ရွာသူကြီးနားလည်မယ်ထင်တယ်။ ဒါပေမယ့် ကျွန်မရဲ့ စကားပြန်ရောက်လာပြီး ဒီနေရာကို ကျွဲတွေ ဒီမှာ ညအိပ်ဖို့ သီးသန့်ထားထားတယ်လို့ ရှင်းပြပါတယ်။ သရဲတစ္ဆေပုံပြင်တွေထက် အဲဒီရှင်းပြချက်ကို ပိုသဘောကျတယ်။ ဖီးသည် ဤနိုင်ငံတွင် အနှောက်အယှက်ဖြစ်နိုင်သည်။ 

Luang Phrabang [မတ်လကုန်]

လွမ်ပရာဘန်း ဘုရင်ဟောင်း အွန်းခမ်း

Luang Prabang သည် တူညီသောအမည်ရှိသောနိုင်ငံတော်၏ မြို့တော်ဖြစ်သည်။ နမ့်ခန်းမြစ်ဆုံရာ မဲခေါင်မြစ်တလျှောက်တွင် တည်ရှိပြီး အိမ်ခြေနှစ်ထောင်ခန့် နေထိုင်သော လာအိုလူမျိုး အများစုဖြစ်သည်။ (...) အိမ်များသည် သစ်သားပျဉ်များဖြင့် ပြုလုပ်ထားပြီး တိုင်များပေါ်တွင် ရပ်တည်နေသော အိမ်များဖြစ်သည်။ မင်း လှေခါးသေးသေးလေးပေါ်တက်။ ခေါင်မိုးများကို ကောက်ရိုးများဖြင့် မဖုံးထားသော်လည်း ဝါးကြွပ်များဖြင့် ဖုံးထားသည်။ ဝါးကို နှစ်ပိုင်းဖြတ်ပြီး အလျားလိုက် အချီအချလုပ်သည်။ နေနဲ့မိုးဒဏ်ကို ကောင်းကောင်းကာကွယ်ပေးတယ်။

လမ်းမကြီးပေါ်တွင် နံနက် ၇ နာရီမှ နံနက် ၁၀ နာရီအထိ နေ့စဉ် ဈေးရှိသည်။ ဒါက အလုပ်များပြီး ပစ္စည်းကောင်းတယ်။ လမ်းနှစ်ဘက်စလုံးတွင် စျေးသည်များသည် လေဟာပြင်တွင် ၎င်းတို့၏ ကုန်ပစ္စည်းများကို ဝေငှသည့် ဆိုင်ငယ်များရှိသည်။ ခြွင်းချက်မရှိ၊ ဤပစ္စည်းများကို မြေပြင်ပေါ်တွင် ထားရှိပြီး ဂျပန်ရှိ စက္ကူကပ်ကာများကဲ့သို့ အရိပ်ပေးသည်။ Manchester မှ ချည်ထည်မှ Aniline ဆိုးဆေးအထိ ဂျာမနီမှ Aniline ဆိုးဆေးအထိ မည်သည့်အရာမဆိုနီးပါးကို ဤနေရာတွင် တွေ့နိုင်သည်။ မနက်တိုင်း လတ်လတ်ဆတ်ဆတ် ခူးဆွတ်ပြီး တောနက်ထဲက ပန်းပင်တွေကို ဒီမှာ မိန်းမတွေ ရောင်းတယ်။ တစ်နေ့တာအတွက် စားစရာတွေပါတဲ့ ပန်းစည်းမပါတဲ့ လွမ်ပရာဘန်းမှာ အမျိုးသမီးတစ်ဦးကို တွေ့မှာမဟုတ်ပါဘူး။ ဆံပင်ညှပ်ဖို့ ပန်းစည်းထဲက ပန်းတစ်ပွင့် ဒါမှမဟုတ် နှစ်ပွင့်ကို ဆွဲထုတ်လိုက်တယ်။ ပြင်သစ်ကျေးလက်ဒေသတွင် ကျွန်ုပ်တို့နားရွက်မှဆွဲထားသော ချယ်ရီသီးများကဲ့သို့ အမျိုးသားများသည် ၎င်းတို့၏နားနောက်တွင် ပန်းများကို ၀တ်ဆင်ကြသည်။

အရင်ကရေးခဲ့သလိုပဲ လွမ်ပရာဘန်းမှာရှိတဲ့ လာအိုအမျိုးသမီးတွေဟာ အနက်ရောင်စကတ်ကို ဝတ်ဆင်ကြပြီး အမျိုးသားတွေလိုပဲ သူတို့ရဲ့ရင်သားတွေကို ဖုံးထားတဲ့ အဝါရောင်ချည်ပဝါကိုလည်း ၀တ်ဆင်ကြပါတယ်။ ဒါပေမယ့် သူတို့ ပဝါကို ချန်ထားခဲ့လေ့မရှိတာထက် မကြာခဏဆိုသလို ပဝါရင့်အမျိုးသမီးတချို့က သူတို့ရဲ့ ပဝါကို ချိန်ညှိထားတဲ့ပုံအောက်မှာ သူတို့ရဲ့ပဝါကို အနည်းငယ်ဖွင့်ဖို့ လမ်းလျှောက်လာတဲ့အခါ အတိအကျသိကြပြီး သူတို့ရဲ့ ရင်သားတွေကို အမြန်ကြည့်ပေးကြပါတယ်။ သူတို့၏ ဆံပင်ညှပ်ရိုးသည် အတက်အဆင်းရှိပြီး အောက်ခြေတွင် ပန်းအစစ်များနှင့် ရောယှက်ထားသော ရွှေပုတီးအသေးလေးများပါရှိသည်။ ရွှေနားကပ်များကို အဆုံးတစ်ဖက်တွင် လှပစွာ ထုလုပ်ထားသော ပန်းပုရုပ်ဖြင့် ခဲတံအရွယ် ဖြောင့်တန်းသော အချောင်းများဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည်။ လက်ကောက်ဝတ်များတွင် ၎င်းတို့၏ဝင်ရိုးတစ်ဝိုက်တွင် အဝိုင်းပတ်ထားသော အလွန်ကြီးမားသော ရွှေကွိုင်များဖြင့် လက်ကောက်များ ချိတ်ဆွဲထားသည်။ လက်ဝတ်ရတနာအားလုံးကို ပြည်တွင်းတွင် ပြုလုပ်ထားပြီး မဲခေါင်သဲသောင်ပြင်တွင် ရွှေကို Pak Beng တွင် တွေ့ရှိရသည်။ (…)

သို့သော် ကွမ်းစေ့မှ သွေးများ အဆက်မပြတ်ထွက်နေပုံရသော သူတို့၏ ပါးစပ်ကို မကြည့်နှင့်။ ဒီကွမ်းသီးအတွက် ကိရိယာအစုံအလင်ရှိတယ်။ ထုံးဗူးတစ်လုံး၊ နှုတ်ခမ်းအတွက် ဆီမွှေးတစ်ဗူး၊ ကွမ်းရွက်ပုံသဏ္ဍာန်ရှိသော ပုံးတစ်ပုံး၊ ဆေးရွက်ကြီးတစ်ဗူး၊ ကွမ်းသီးတစ်ဗူး၊ ရွှေအကွေ့အကောက်များသော ငွေဓား၊ ငွေဖြင့်ပြုလုပ်သော ခြင်းတောင်းတစ်မျိုးတွင် သိမ်းဆည်းထားသည်။ ဒီလို လှပတဲ့ အရာတွေက ဘာကြောင့် လာအိုအမျိုးသမီးတွေကို ရုပ်ပျက်ဆင်းပျက် ဖြစ်စေရတာလဲ။ (…)

လွမ်ပရာဘန်းရှိ အမျိုးသမီးများသည် ၎င်း၏နိုင်ငံခြားသားများနှင့် နှိုင်းယှဉ်ရန် လွယ်ကူသော်လည်း (ဥရောပအမျိုးသမီးနှင့် နှိုင်းယှဉ်ပါက လုံးဝခြားနားသည်)၊ သူမသည် လူမြင်ကွင်းတွင် ထိတွေ့ခွင့် သို့မဟုတ် ထိတွေ့ခွင့်မရှိပါ။ အမျိုးသမီးတစ်ဦး၏ မျက်နှာ သို့မဟုတ် ရင်သားကို ထိမိပါက ဒဏ်ငွေ ချမှတ်နိုင်သည်။ နှုန်းသည် မတူညီသော ခန္ဓာကိုယ်အစိတ်အပိုင်းများပေါ်တွင်မူတည်သည်။

လာအိုအမျိုးသမီးက ပြည့်တန်ဆာလို ပုံသဏ္ဍာန်နဲ့ လွဲမှားနေတဲ့ အကျင့်စာရိတ္တ ချို့ယွင်းတဲ့ အကျင့်စာရိတ္တနဲ့ ပတ်သက်ပြီးတော့ အမှန်တရားနဲ့ ဘာမှမကွာနိုင်ပါဘူး။ သူမသည် အချစ်ကို အလွယ်တကူ ရှာဖွေတွေ့ရှိကြောင်း ထင်ရှားသော်လည်း သူမသည် ချစ်သူနှင့် တစ်ညတာ ကုန်ဆုံးပြီးနောက် သူမ၏ ဂုဏ်ကို ထိန်းသိမ်းထားသည်။ သူမ နောက်မှနိုးလာပြီး မနက်စာအတွက် ထမင်းပြင်ဆင်တဲ့ အလုပ်သွား၊ ရေသွားယူဖို့ မြစ်ထဲ လမ်းလျှောက်ထွက်ပြီး သူ့ပစ္စည်းတွေကို ဈေးရောင်းဖို့ သယ်သွားတယ်။ အရှေ့ဖျားက တခြားမြို့တွေလိုပဲ သူတို့ရဲ့ အလှကို နေ့စဥ် ထိန်းသိမ်းတဲ့ အလုပ်အဖြစ် ခံယူကြတာကို မမြင်ကြဘူး။ Luang Prabang တွင် အချစ်သည် ဘဝ၏အကျိုးဆက်ဖြစ်သည်။ ဒီလူတွေအတွက်၊ ဘဝကို အတတ်နိုင်ဆုံး ပျော်ရွှင်စွာ နေထိုင်သင့်ပြီး အဲဒါကြောင့် မကြာခဏ ကျင်းပရခြင်း ဖြစ်ပါတယ်။

ဧပြီလ 1 1895

ကျမ်းသစ္စာကျိန်ဆိုပွဲအခမ်းအနားကို ဧပြီလနှင့် နိုဝင်ဘာလများတွင် တစ်နှစ်လျှင် နှစ်ကြိမ်ကျင်းပသည်။ ဧပြီလရဲ့ ပထမနေ့ကို ရောက်ရတာ ကံကောင်းတယ်။ ဤနေ့တွင် ဘုရင်ကြီးသည် ကြီးကျယ်ခမ်းနားသော ဘုန်းကြီးသော စေတီတော်နှင့် ဆီနမ် (ဝန်ကြီးများ) နှင့်အတူ ၀တ်စုံ ၀တ်စုံဖြင့် ချီတက်သည်။ ညီတော် ချောင်(မင်းသား)၊ တာချာဗွန်နှင့် ဒုတိယ ဘုရင်တို့ လိုက်ပါသွားကြသည်။ ဗိမာန်တော်တွင် ဘုရင်နှင့် သူ၏ဥရောပဧည့်သည်များအတွက် ကုလားထိုင်များရှိပြီး နောက်အနည်းငယ်တွင် မင်္ဂလာရေအိုးများရှိသည်။ သံဃာတော်များ တရားဟောပြီးသည်နှင့် ပရိသတ်များ စိတ်အနှောက်အယှက်မဖြစ်စေရန် မျက်နှာများ ကွယ်ကာ ဆယ်နမ်တစ်ပါးသည် အခန်းအလယ်သို့ ကြွကာ သစ္စာဆိုသည်။ ဗုဒ္ဓရုပ်ပွားတော်အား ဦးညွှတ်ပြီးနောက် ဓားကို ရေအိုးထဲတွင် နှစ်မြှုပ်ကြသည်။ (…)

ဧပြီလ 2 1895

"သံဃာ့ရေဖျန်းတဲ့နေ့" တဲ့။ ရွှေပိန်းချတဲ့ အိမ်မှာ ထိုင်နေတဲ့ ဘုန်းကြီးတစ်ပါးကို ပခုံးပေါ်တင်ပြီး လူရှစ်ယောက်က လမ်းတွေပေါ်မှာ ဝိုင်းပြီး သံဃာငယ်တွေ၊ မိန်းမတွေနဲ့ ရယ်မော ညည်းညူတဲ့ ယောက်ျားတွေ တန်းစီနေကြတယ်။ အိမ်တိုင်းတွင် နေထိုင်ကြသော အမျိုးသမီးများသည် ရေပြည့်အိုးများဝိုင်းကာ စီတန်းစောင့်ဆိုင်းကြပြီး ပလ္လင်ခွေသွားသည်အထိ ရေမသန့်သော ရဟန်းငယ်များနှင့် ရဟန်းငယ်တို့အား လွတ်လွတ်လပ်လပ် လောင်းချကြသည်။ ရေစိုရွှဲနေတဲ့ ရဟန်းတော်တွေဟာ ခဏလောက် အသံမထွက်ဘဲ လမ်းတစ်လျှောက်မှာ ရလာတဲ့ အိုးတွေကို သယ်သွားကြတယ်။ ဘုရင်ကိုယ်တိုင်လည်း ဒီရေချိုးပေးတယ်။ ဒီရက်မှာ လိုချင်တာမှန်သမျှ လွှင့်ပစ်နိုင်ပြီး မစင်ပါရှိတဲ့သူကို တခါတရံ ရေနဲ့ပစ်တယ်လို့ ပြောဖူးတယ်။ ဘယ်လောက် ကဗျာဆန်သလဲ။

အရင်းအမြစ်များနှင့် အခြားအရာများ

• အထက်ပါ စာသားများသည် အောက်ပါစာအုပ်မှ ဆင်းသက်လာသည် ။
• လာအိုရှိ ခရီးသွားများ- Sip Song Pana နှင့် Muong Sing (1894-1896)၊ E. Lefèvre၊ White Lotus၊ ISBN 9748496384။
• ဝါသနာရှင်များအတွက် Auguste Pavie ၏ မစ်ရှင်အကြောင်း နောက်ထပ် ဓာတ်ပုံများနှင့် အချက်အလက်- pavie.culture.fr/
• ဓာတ်ပုံဟောင်းများ၊ ပုံများနှင့်မြေပုံများပါရှိသော Mission Pavie အကြောင်း ပြင်သစ်စာအုပ်ကိုလည်း ကြည့်ပါ။archive.org/details/missionpaviein01pavi/