Мақұт Өнрудидің «Аспан мен жердің арасы көп» повесі 

Пхуайбан коммунисттерден қорқады. Бірақ ол бүгінгі күнге дейін тай халқын қорқыту үшін қолданылады.

Кампан ауылдан жоғалып кеткен еді. Көпшілік Кампан өзін жалдамалы болып, бір жерде соғысып жүр деп ойлады. Жоғалып кеткеннен бері Кампанның ізі де байқалмады. Тіпті екі-төрт жастағы әйелі мен балалары да бір сұраққа жауап бере алмады.

«Егер ол шынымен Джунглиде сарбаз болып жұмыс істесе, ол ақша жібере алады. Олар американдықтардың жақсы төлейтінін айтады », - деді шенеунік пхуябаан. — Мүмкін оның басқа әйелі бар шығар, — деп айқайлады миссис Пиен. Немесе ол әлдеқашан өлген. Тірі болса, әйелі мен балаларын ұмытпас еді, солай ма?— деді. ескі Пун қосылды.   

Үйленгенге дейін Кампанның әйелі Пиенмен, анасымен бірге тұруға мәжбүр болды. Ол ешқашан күйеуі туралы бір ауыз сөзбен жаман сөз айтқан емес. Бар назарын балаларының тәрбиесіне арнап, анасының жұмысына көмектесетін. Отбасының жері жоқ. Олар күріш өнімінен бір жыл жақсы өмір сүре алды, бірақ оның бір бөлігін жалға берушіге беруге мәжбүр болды. Бірақ сатылатын ештеңе қалмады.

Кампанның ауылдан кеткеніне бір жыл болды. Күннің алғашқы сәулелері ағаштардың басына түскен бойда үйден шығып кетті. Кампан ауыл мектебінде сыпырушы болды. Жалғыз сиырын жайлауға шығарған ол екі шақырым жердегі мектепке велосипедпен барды. Бірақ сол күні Кампан әдеттегідей ерте және жаяу жолға шықты. Әйелі сол күнді дәл есіне алды. Қайтар жолда өзіңізбен бірге бір қорап таблетка алыңыз; олар кетті, - деп оның артынан шақырды.

Бас мұғалім Кампанның үйіне бір рет оны іздеуге барды, бірақ оның үйінен жоғалып кеткенін ешкім айта алмады. «Бұл өте керемет», - деді мұғалім фуябанға. — Біртүрлі ме, жоқ па, ол кетіп қалды. Одан ешкім, тіпті өз әйелі де естіген жоқ”,— деді. «Бірақ мен оның әйелі Риенгтің ол үшін қайғырғанын көрмеймін. Ол тіпті жыламады, - деді мұғалім өз ескертулерін.

Кенет Кампан тағы да сонда болды

Ол үнсіз оралды. Әйелі бұған дейін бірде-бір көз жасын төкпеген осы күні ғана көзіне жас алды. Ол қуаныштан бас көтерген шығар. Екі бала да әкенің аяғына жабысып қалды. Ешесі оған елес көргендей қадала қарады.

Кампан әбден шаршап еденге отырды. «Фуябанды осында әкел», - деді ол әйеліне. - Ал оған әлі айтпа. Риенг ханым асығып, аз уақыттан кейін шенеуніктің соңынан дем алмай қайтып келді.

«Жақсы Раббым!» Кампанды көргенде сығып алды. — Қайырлы күн, жолдас! Кампан оған сәлем берді. — Айтшы, бейбақ, мен сенің әкеңмен тең болдым, бірақ сенімен ешқашан болған емеспін, — деді пхуябаан ашуланып. «Алдымен отыр, пхуябаан», - деді Кампан. 

«Осы екі жыл бойы қайда болдың», - деп сұрайды шенеунік Кампанға қарсы отырғанда. — Бар болғаны бір жыл, — деп түзетті Кампан. — Иә, дұрыс, кімнің есінде? Бірақ айтшы, сен осы уақытқа дейін қайда болдың?» «Шетелде».

— Не, сен, шетелде? Бұл жоқ, солай ма?' - деп айқайлады фуябан. Оларға түрмеде болғаныңызды айтыңыз, мен бұған сенгім келеді. Аға, шетелге тек бай және беделді адамдар келеді, бірақ сен сияқты ешкім емес. Әлде сіз матрос ретінде тіркелдіңіз бе?' — Мен шынымен де шетелде болдым, жолдас. — Олай болса, айтшы. Мен сені бүгін түстен кейін жындыханаға апарамын,— деді.

'Мұқият тыңдау! Енді мен байсалдымын! Мен қалжыңдап тұрғаным жоқ, жолдас! Кампан ер адамға бекініп қарады. Екі бала, Кампанның әйелі мен енесі үнсіз тыңдады, өйткені Кампан енді бір адам емес еді. Ол бұрын-соңды жоғары дәрежелі адамдарға мұндай менмендікпен сөйлеген емес. 'ЖАРАЙДЫ МА. Тыңдап тұрмын,— деді шенеунік Кампанның байыптылығын көріп.

«Мен Ханойда болдым. Оған баратын жол Лаос пен Камбоджа арқылы өтетін. Осыдан төрт-бес жыл бұрын ауылымыздан кеткен жолдастарды көп көрдім. Онда көптеген тайлар бар'. — деді Кампан нанымды түрде. «Ол жерде не істеп жүр? Олардың компаниясы бар ма, әлде басқалары бар ма?» — деп таңдана сұрады пхуябаан. Ол Ханойдың қай жерде екенін білмеді.

'Тыңда! Мен Лаоста қару-жарақпен жұмыс істеуді үйрендім. Содан кейін мен Ханойда төрт ай шпиондық дайындықтан өттім, содан кейін Камбоджада тәжірибеден өттім, содан кейін Ханойда партизандық соғыстың психологиясы мен тактикасы бойынша сабақтардан өттім. Қысқасы, бізді мектепке жіберіп, оқуға кітаптар берді'. «Жасыңда әлі не үйрену керек? Сенің сыпырушы мамандығың жеткіліксіз бе?» — деп сөзін бөлді ресми Кампан.

— Досым, тыңда. Халық-азаттық қозғалысының тағылымын білдім. Олар маған Халық азаттық армиясының офицері шенін берді. Менің басты міндетім – кадрларды іріктеу және үгіт-насихаттау болды, өйткені мен бұл жұмысты бұрыннан білетінмін. Өйткені, мен мұнда мектеп оқушыларын кітапқа деген қызығушылықты тәрбиелеу үшін жұмысқа қабылдау науқаны қалай өткенін көрдім. 

Менің қару-жарақпен көп жұмысым болмады. Бірақ екі метр қашықтықта мен нысанаға шынымен жеттім. Мен де Таиландтағы армия офицері сияқты жоғары жалақы алдым. Мен саған айтайын, пхуябаан, мен неге әйеліме және балаларыма ақша жібермегенмін. 

Мен бұл ақшаны қозғалыс жұмысы үшін құрбандыққа шалған дұрыс деп ойладым. Сондықтан мен жалақымды басқа мақсаттарға жұмсау үшін әскерге қайтардым. Джунглиде қазір не өткізгіңіз келеді? Тамақ көп болды, кешке ұйықтайсың. Қазірдің өзінде мен Халық азаттық армиясының офицерімін. Менің жұмысым осында, біздің ауылда адамдарды жинап, шетелге қару-жарақ оқытып, оқуға жіберу. 

Оларға мықты жігіттер керек, әсіресе әскерге шақырылғандықтан әлі де солдат болуға мәжбүр болған ұлдар. Олар партизан әскеріне кеткенде, мен сияқты шетелге кетеді. Мен өзім үш жаңа елмен таныстым. Бұл елдер біздікінен ерекшеленеді және ол жерде мұндағыдан жақсырақ...».

— Бангкок сияқты әдемі ме, достым? Риенг ханым күйеуінен батылдықпен сұрады. Кампан жас әйеліне қарап күлді. «Мен Бангкокты ешқашан көрген емеспін. Мен мұны қайдан білуім керек? Қалай болғанда да, ол жерде біздің ауылға қарағанда жақсы өмір сүруге болады. 

— Ал, фуябан, сен қалай ойлайсың? Біздің ауылдың жігіттерін сонда баруға көндіріп бастаймын. Біраз уақыттан кейін олардың бәрі осында оралды.

Демек, сен коммунистсің...

«Дұрыс түсінсем, сен коммунистсің», – деді қария асығыс. «Тек туралы. Бірақ біз өзімізді Халық азаттық армиясы деп атаймыз'. Жоқ. Мен саған тыйым саламын, сен еліңді сатпайсың. Өзіңді сатқаның өте жаман. Мен қазір мылтығымды алып, сені коммунист ретінде тұтқындаймын,— деді. Фуя трек орнынан тұрды.

— Ой, ашуланба. Мылтықты не үшін ал? Сен баспалдаққа жеткенше мен сені атып аламын. Менің қасымда мылтығым бар екенін білмейсің бе? Кампан пальто астында қолын жылжытады, бірақ ештеңе көрсетпеді. «Мен өз өмірімді құрбан етемін. Отанға опасыздық жасауға жол бермеймін,— деді.

«Фуябаан, - дейді Кампан, - бұл туған жерге деген сүйіспеншілік туралы. Елге құрбан болуға дайын азаматтар қажет. Бүгінгі еліміздегі бейберекеттіктің себебі – өзімшіл азаматтардың көптігі. Сен сияқтылар елге пайдасы жоқ. Сіз күні бойы шалқасынан жатып, егіннің бір бөлігін диқандардан жинау үшін егін жинау уақытын күтесіз. Сіз басқалардың еңбегінің есебінен өмір сүресіз. Бұл қанау.'

«Сен мені қорлайсың, жолдасым», - деп ашуланды пхуябаан, бірақ Кампанға қарсы ештеңе жасауға батылы жетпеді. Өйткені Кампанның қасында қаруы болған және оны атпай өлтіре алатын. Ол мылтықты алып, басынан ұрса болғаны. Шенеунік ұялшақ емес, қай кезде батылдық, қай кезде болмау керектігін білетін. — Әй, ұрысу дегенің не? Мен жай ғана шындықты айттым. Әлде мені өтірік айтып тұр деп ойлайсың ба? Сіз баяғыда жерлестеріңіздің еңбегіне қиянат жасап келесіз. Алаяқ сияқты адамдарды алдап кетесің. Бұл жемқорлық деп аталады. Бұны жоққа шығарғың келе ме, дұрыс емес дейсің бе?' 

Пхуаибан басын изеп тастады. Ол ештеңе айтпады, өйткені Кампанның сөгістері оған тым таныс болып көрінді, тіпті ешкім ештеңе айтпаса да. «Егер өміріңді өзгертсең мен сені кешіремін». 'Саған менен не керек?' — деп сұрайды пхуаибан ұялып, жиіркеніп. Оның өміріндегі қорқыныш кішкентай жүк көлігін сатып алу үшін ақшаға деген құштарлығымен бірдей болды. Ол такси қызметін атқару үшін қолайлы болуы керек еді, өйткені көлігіңіз болса, басқа табыс көздері автоматты түрде жақындайды.

«Сіз басқаша жұмыс істеуіңіз керек және енді сізден жалға алған фермерлерді және сізден қарыз алған адамдарды алдамау керек. Сен бәріне, соның ішінде мен сияқтыларға да әділ қарауың керек!». 'Егер сіз оны қаласаңыз ....' - деді пхуаибан және тұрғысы келді, бірақ Кампан оны итеріп жіберді. — Сен, Риенг, оның үйіне барып, қағаз бен қалам ал. Ол уәдесін қағазға түсіруі керек. Басқаға айтпа, сен де өліммен бетпе-бет келесің. Менің оғым ешкімнен қорықпайды,— деді.

Әйелі қағаз-қалам алып тез оралды. Оған ешкім мән бермеген. Кампан пхуаибаанның мәлімдемесін келісім түрінде жазды. Ол қартқа оны оқып, қол қоюды тапсырды. Пхуаибан дірілдеген қолдарымен мойынсұнды. Содан кейін Кампан да куәгер ретінде әйелі мен қайын енесі қол қойды.

Кейінірек

«Мен Бангкокқа бардым», - деді Кампан отбасына. Сіз Бангкокта көбірек ақша таба аласыз деп ойладым және мен мәңгілік аула сыпырушы болып өмір сүрудің қажеті жоқ деп ойладым. Мен пхуайбаннан қарызға алған егістік жерімізді сатып алу үшін сол жерден жақсы ақша тапқым келді. Күннен күнге көп жұмыс жасадым. Бірақ мен көп ақша таба алмадым. Менде бір тиын да жоқ.

«Фуайбанға айтқаным – таза ойдан шығарылған. Мен мұны Бангкоктан сатып алуға болатын кітаптардан алдым. Ал Ханой? Мен мұны тіпті білмеймін. Бірақ бұл біздің жерлестерімізге әділдік орнату үшін жаман емес пе?' Кампан кеткеннен бергі бір жыл ішінде олардың жүздеріне қуаныш қайта оралды. 

Дереккөз: Kurzgeschichten aus Thailand (1982). Эрик Куйперсті аудару және өңдеу. Әңгіме қысқартылды.

Авторы Макут Онруди (1950), тай тілінде มกุฎ อรฤดี.  Таиландтың оңтүстігіндегі әлеуметтік-мәдени жағынан аз қамтылған ауыл тұрғындарының мәселелері туралы ағартушы және жазушы.