Taith trwy Laos yn 1894-1896
merched Laotian
19 hwyrde ganrif, mapiodd llywodraeth Ffrainc yr ardaloedd yng ngogledd a dwyrain y Mekong, gwnaed hyn yn y “genhadaeth Pavie” enwog. Ar y pryd, roedd yr ardal hon yn dal i gynnwys gwahanol deyrnasoedd a phwerau lleol, ond cyn bo hir byddai'r rhain yn cael eu hamsugno i wladwriaethau cenedl modern Laos a Fietnam (Indochina). Gyda phenderfyniad y ffiniau cenedlaethol a gwladychu gan y Ffrancwyr a'r Saeson, daeth y ffordd draddodiadol o fyw yn yr ardal hon i ben yn derfynol.
Mae Dr. Cymerodd Lefèvre ran yn un o'r teithiau Ffrengig hyn a chadwodd ddyddiadur a rhai lluniau amdano. Mae ei ddyddiadur yn dechrau ym mis Hydref 1894, pan fydd alldaith o Hanoi yn mynd tua'r gorllewin i Laichau, Muong Sing, Luang Prabang, Vien Tian (Vientiane), Savan Nahhek ac yn ôl i Hanoi. Ar ôl sawl crwydro o Luang Prabang, daw ei ddyddiadur i ben ym mis Mehefin 1896.
Weithiau ef oedd y dyn gwyn cyntaf a welodd y bobl leol a'r olaf i fod yn dyst i'w ffordd draddodiadol o fyw. Mewn arogl a lliw mae'n disgrifio'r dirwedd, y llwybrau dros dir a dŵr, y natur brydferth ond gwyllt, y dinasoedd, ysbeilio gan Tsieineaidd a Siamese (meddyliwch am y Bwdha emrallt a ddiflannodd i Bangkok), ond hefyd amrywiol faterion diwylliannol. Mae'n disgrifio'n fanwl bob math o grwpiau poblogaeth, eu hiaith, eu hil, eu nodweddion corfforol, eu gwisgoedd, ac ati. Mae'r testun yn aml yn dangos dealltwriaeth o'r boblogaeth a'u harferion.
Isod dyfynnaf rai o'r dyfyniadau mwyaf trawiadol (yn fy marn i) o ddyddiadur Lefèvre:
Rhagfyr 13 1894
Mr. Mae Lefèvre-Pontalis wedi penderfynu y dylwn archwilio ffin Muang Hou, felly rwy'n gadael am 7.00am gyda'r cyfieithydd Tchioum, tra bod Mr. Mae Lefèvre-Pontalis a Thomassin yn parhau i ddilyn y llwybr tuag at Muong Haïn, y dylent ei gyrraedd yfory.
Marchnad yn Luang Prabang, tua 1900
Rydym yn disgyn i'r Nam Héo ar hyd ffordd gyda glaswellt uchel ar y ddwy ochr. Am 9.30 cyrhaeddwn Ban Ko To Moun ar lan dde'r Nam Héo. Mae'r Lolo [a elwir heddiw yn bobl Yi neu Nusuo] yn byw yn y pentref ac mae ganddo ddeugain o dai. (…) Nid yw Ko To Moun erioed wedi cael ymweliad gan Ewropeaid, felly ffodd y trigolion wrth i ni agosáu at y pentref. Yn ystod cinio casglodd rhai ohonynt y dewrder i ddod atom ac edrych arnom gyda llygaid syn. Ar ôl cinio, dringais allt i sefydlu pwynt cyfeirio gan ddefnyddio trigonometreg. Gallaf gysylltu hyn wedyn â’r pwynt a gofnododd Capten Rivière, mae’n rhaid ei fod rhywle yn y mynyddoedd ar draws yr afon ar hyn o bryd.
Chwefror 8 1895
Am 8.30 byddaf yn gadael Ban Lek gyda'm cychod rhwyfo. Mae swyddog o'r pentref yn mynd gyda mi i Xieng Lap i leddfu unrhyw broblemau. Ar ôl rhai eiliadau annisgwyl, mae'r rhwyfwyr yn cael y drafferth o symud. Am 9.30 byddwn yn disgyn i ddyfroedd gwyllt niferus y Mekong. Oherwydd sgiliau mordwyo gwael rydym yn y pen draw ar riff ac yn sownd, mae trwyn y rafft yn glynu i'r awyr. Roedd yn foment nerfus, ond heblaw am hynny does dim byd o'i le. Mae diwrnod cyntaf y darn hwn yn mynd yn eithaf da.
Cyn i ni gyrraedd y cydlifiad gyda'r Nam La [Afon], llednant fawr ar ochr chwith y Mekong, mae'r rhwyfwyr yn gofyn i mi dynnu baner Ffrainc i lawr ar gefn y rafft. Yn chwilfrydig, gofynnaf iddynt pam. Maen nhw'n ateb bod Phi (ysbrydion) y Nam La yn anghymeradwyo'r lliw coch a phan fyddwn ni'n pasio yno, ni ddylai unrhyw wrthrych o'r lliw hwn fod yn weladwy, neu fel arall mae trychineb yn bygwth. Rwy'n cydweithredu â'r cais ac yn meddwl tybed a allai'r ysbrydion hyn fod yn deirw. Yn Ffrainc ni allant oddef y lliw coch ychwaith.
Chwefror 19 1895
Dwi eisiau gosod fy mhabell mewn rhyw fath o fan diffrwyth, ond mae pen y pentref yn atal dweud rhywbeth annealladwy wrth wneud wyneb difrifol. Rwy'n edrych o gwmpas am fy nghyfieithydd ar y pryd ond nid wyf yn ei weld ar hyn o bryd. Rwy'n meddwl fy mod yn deall pennaeth y pentref na allaf osod fy mhabell yma oherwydd yr ysbrydion. Ond yna mae fy nghyfieithydd yn cyrraedd ac mae'n esbonio i mi fod y lle hwn wedi'i neilltuo i'r byfflos dreulio'r noson yma. Rwy'n hoffi'r esboniad hwnnw'n well na'r holl straeon am ysbrydion. Gall y Phi fod yn dipyn o niwsans yn y wlad hon.
Luang Phrabang [diwedd mis Mawrth]
Oun Kham, hen frenin Luang Prabang
Luang Prabang yw prifddinas y deyrnas o'r un enw. Fe'i lleolir ar hyd y Mekong lle mae'n cwrdd â'r Nam Khane ac mae ganddo tua deng mil o drigolion, yn bennaf Laotiaid, sy'n byw mewn tua dwy fil o gartrefi. (…) Mae’r tai i gyd o’r un math, wedi eu gwneud o estyll pren ac yn sefyll ar bileri. Rydych chi'n dringo ysgol fach. Nid yw'r toeau wedi'u gorchuddio â gwellt ond gyda theils bambŵ. Mae'r bambŵ yn cael ei dorri'n ddau a'i osod dros ei hun bob yn ail ar ei hyd. Mae'n darparu amddiffyniad da rhag haul a glaw.
Mae marchnad ddyddiol yn y brif stryd o 7:00 AM i 10:00 AM yn y bore. Mae hwn yn brysur ac wedi'i stocio'n dda. Ar ddwy ochr y stryd mae siopau bach lle mae masnachwyr yn cynnig eu nwyddau yn yr awyr agored. Yn ddieithriad, mae'r eitemau hyn yn cael eu gosod ar y ddaear ac mae parasolau papur, fel y rhai yn Japan, yn darparu cysgod. Gallwch ddod o hyd i bron unrhyw beth yno, o gotwm o Fanceinion i liwiau Aniline o'r Almaen. Hefyd blodau o'r jyngl, sy'n cael eu pigo'n ffres bob bore a'u gwerthu gan y merched yma. Ni fyddwch yn dod o hyd i fenyw yn Luang Prabang heb gasgliad o flodau mewn basgedi bach, gyda darpariaethau ar gyfer y dydd, yn hongian dros ei hysgwydd. Mae hi'n tynnu un neu ddau o flodau o'r tusw i'w rhoi yn ei bynsen gwallt. Mae hyd yn oed y dynion yn gwisgo blodau y tu ôl i'w clustiau, fel ceirios yn hongian o'n clustiau yng nghefn gwlad Ffrainc.
Fel yr ysgrifennais o'r blaen, mae'r merched Laotian yn Luang Prabang yn gwisgo sgert ddu ac, fel y dynion, maen nhw hefyd yn gwisgo sgarff cotwm melyn o amgylch y gwddf sy'n gorchuddio eu bronnau. Ond yn amlach na pheidio maen nhw'n gadael y sgarff ar ôl ac mae rhai merched fflyrt yn gwybod yn union pan fyddwch chi'n cerdded heibio i agor eu sgarff ychydig - dan gochl addasu eu sgarff - a rhoi golwg sydyn i chi ar eu bronnau. Mae eu bynsen gwallt yn glynu i fyny ac o amgylch ei waelod mae cadwyn fach o gleiniau aur wedi'u cydblethu â blodau go iawn. Mae'r clustdlysau aur yn cael eu ffurfio gan wiail syth maint pensil, gyda cherflun blodau wedi'i ffugio'n hyfryd ar un pen. Ar yr arddyrnau hongian breichledau gyda choiliau aur eithaf mawr sy'n cylchu o amgylch eu hechelin eu hunain. Gwneir yr holl emwaith yn lleol ac mae'r aur i'w gael yn Pak Beng, ym manciau tywod y Mekong. (…)
Fodd bynnag, peidiwch ag edrych ar eu cegau, sy'n ymddangos yn gyson yn gwaedu o'r cnau betel. Mae ganddyn nhw offer cyflawn ar gyfer y cnau betel hyn. Mae jar ar gyfer y calch, bocs o eli [cwyr gwenyn] ar gyfer y gwefusau, cynhwysydd siâp côn yn cynnwys y dail betel, bocs tybaco, bocs o gnau areca, cyllell weindio arian wedi'i addurno ag aur a [holl a] gadw mewn math o fasged wedi ei gwneud o arian gweithio. Pam mae'n rhaid i bethau hardd o'r fath anffurfio'r merched hardd Laotian cymaint? (…)
Ac er bod y merched yn Luang Prabang yn weddol hawdd mynd o'u cymharu â'i chydwladwyr (o'i gymharu â'r fenyw Ewropeaidd, mae hynny'n rhywbeth hollol wahanol), nid yw'n caniatáu i rywun fynd ato na chyffwrdd â hi yn gyhoeddus. Gellir cosbi cyffwrdd ag wyneb neu fronnau menyw â dirwy. Mae'r gyfradd yn dibynnu ar wahanol rannau'r corff!
O ran y moesoldeb rhydd y mae rhai yn siarad yn ffug amdano, gan greu'r ddelwedd bod y fenyw o Laos fel putain, ni allai dim fod ymhellach oddi wrth y gwir. Mae'n amlwg ei bod hi'n dod o hyd i gariad yn hawdd, ond mae'n cadw ei hanrhydedd ar ôl treulio'r noson gyda'i chariad. Mae hi'n deffro dim hwyrach ac yna [yn syml] yn mynd i'r gwaith yn paratoi reis i frecwast, yn cerdded i'r afon i nôl dŵr, ac yn cario ei nwyddau i'r farchnad i'w gwerthu. Ni fydd rhywun yn gweld, fel mewn dinasoedd eraill yn y Dwyrain Pell, eu bod yn cymryd cynnal a chadw eu harddwch fel eu gwaith beunyddiol. Yn Luang Prabang, mae cariad yn ganlyniad bywyd. I’r bobl hyn, dylid byw bywyd mor hapus â phosibl, a dyna pam ei fod yn ddathliad mor aml.
1 1895 Ebrill
Cynhelir y seremoni rhegi i mewn ddwywaith y flwyddyn, ym mis Ebrill a mis Tachwedd. Roeddwn yn ddigon ffodus i fod yn bresennol ar ddiwrnod cyntaf Ebrill. Ar y diwrnod hwn, mae'r brenin yn mynd mewn gorymdaith i bagoda Wat Mai gyda rhwysg mawr, ynghyd â'r Senam [gweinidogion] yn llawn regalia. Yng nghwmni ei frawd, yr anhrefn (tywysog), Tachavong a'r ail frenin. Yn y deml mae cadeiriau ar gyfer y brenin a'i westeion Ewropeaidd, ac ychydig ymhellach ymlaen mae jariau o ddŵr bendigedig. Ar ôl i'r mynachod orffen pregethu, eu hwynebau wedi'u cuddio y tu ôl i gefnogwyr fel nad ydynt yn tynnu sylw, mae un o'r Senam yn mynd i ganol yr ystafell ac yn cymryd y llw o deyrngarwch. Ar ôl ymgrymu i'r cerflun Bwdha, maent yn trochi eu cleddyf yn y jar o ddŵr bendigedig. (…)
2 1895 Ebrill
Mae’n ddiwrnod “taenellu’r mynachod”. Mae mynach, yn eistedd mewn math o dŷ wedi'i wneud o bren goreurog, yn cael ei gludo o gwmpas y strydoedd gan wyth o bobl ar eu hysgwyddau, ac yna rhes o fynachod ifanc, merched a dynion chwerthin a grwgnach. Ym mhob tŷ, mae'r merched sy'n byw yno yn aros am yr orymdaith, wedi'u hamgylchynu gan botiau llawn dŵr, nes bod y palanquin yn mynd heibio, ac yna maen nhw'n taflu'r dŵr - nid bob amser yn lân - yn rhydd i'r mynach a'r mynachod ifanc. Nid yw'r mynachod, wedi'u drensio'n llwyr mewn dŵr, yn gwneud sŵn am eiliad ac yna'n cario potiau o bethau a gânt ar ôl pob nodwedd ddŵr ar hyd y ffordd. Mae'r brenin ei hun hefyd yn cael y gawod hon. Ar y diwrnod hwn gall rhywun daflu unrhyw beth y mae rhywun ei eisiau a dywedodd wrthyf eu bod weithiau'n taflu dŵr ato sy'n cynnwys feces. Mor farddonol!
Adnoddau a mwy
- Daw'r testunau uchod o'r llyfr canlynol:
- Teithiau yn Laos: Tynged y Sip Song Pana a Muong Sing (1894-1896), E. Lefèvre, White Lotus, ISBN 9748496384.
- I selogion, mwy o luniau a gwybodaeth am genhadaeth Auguste Pavie: pavie.culture.fr/
- Gweler hefyd y llyfr Ffrangeg hwn am y Mission Pavie gyda hen luniau, darluniau a mapiau:archive.org/details/missionpaviein01pavi/
Rob V, diolch am y cyfraniad hwn. Rwy'n mwynhau pori trwy hen lyfrau ac adroddiadau teithio yn arbennig gymaint â chi. Mae'n cynyddu gwybodaeth am y wlad neu ranbarth ac am y boblogaeth.
Fi yw cyfieithydd y llyfr hwn o'r Ffrangeg i'r Saesneg. Wrth gwrs nid oes angen sôn am y cyfieithydd.
Ydych chi wedi gofyn i'm cyhoeddwr gopïo deunydd ffotograffig?
Mae Papurau Cenhadol Pavie hefyd wedi eu cyfieithu gennyf fi a rhai llyfrau eraill gan aelodau'r daith hon. Ar werth yn White Lotus:
https://www.whitelotusbooks.com/search?keyword=Pavie
Annwyl Walter Tips, diolch am y cyfeiriad at weithiau cysylltiedig. Rwy'n gobeithio cael darllenwyr yn gyfarwydd â darnau fel hyn ac yn chwilfrydig i wybod mwy. Dyna pam, er enghraifft, y ddolen i wefan Ffrengig am genhadaeth Pavie. Ar gyfer llyfrau mwydod, White Lotus a Silkworm yw'r cyhoeddwyr mwyaf diddorol gyda phob math o lyfrau am hanes De-ddwyrain Asia.
Daw'r lluniau yn y darn hwn o Wikimedia, gyda nodwedd “parth cyhoeddus” neu “rhydd i'w defnyddio”.
Er enghraifft: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Market_in_Luang_Prabangpre_1900.png
Diolch am eich ymateb. Yn amlwg mae gennych chi'r bwriadau gorau a thrwy eich gwaith rydych chi'n dod â darllenwyr i'r wefan. Mae fy nghyhoeddwr yn diolch ichi am hynny.
Ar ôl ei ddarllen, mae'n ymddangos bod eich fersiwn a gyfieithwyd o lyfr 1995 yn fath o flodeugerdd o ddyfyniadau. Efallai y dylech chi sôn am hynny hefyd. Fel arfer dylech hefyd ddangos rhifau'r tudalennau. Rwy'n meddwl y bydd y darllenydd yn ei weld yn ddefnyddiol, neu a yw arddangos ffynonellau'n gywir mewn blogiau ddim yn arferiad?
Mae'r blog hwn yn cynnwys cryn dipyn o destunau heb gyfeiriadau ffynhonnell; mae'n debyg bod rhai ymchwilwyr da iawn yma sy'n gallu ail-wneud gwaith academyddion yn gynt o lawer.
Rwy'n newydd yma a dim ond ychydig o flogiau yr wyf wedi'u darllen, ond rwyf eisoes wedi dod o hyd i nifer o asesiadau amlwg anghywir o weithredoedd pobl sy'n ymwneud â'r ffeithiau hanesyddol sy'n gysylltiedig â'r blogiau hyn. Nid oes unrhyw ffynonellau wedi'u nodi oddi tano ac felly ni allaf weld a oeddwn yn anghywir wrth ddehongli'r ffeithiau wrth i mi eu hysgrifennu yn fy llyfrau. Neu efallai bod dogfennau newydd wedi dod i'r amlwg yn yr archifau?
Mae'r lluniau wedi'u sganio o gynhyrchiad Ffrengig bron bob amser wedi pylu ac yn aml gallwch gael canlyniadau gwell gyda sganiau o ffynonellau mwy diweddar.
Mae Thailandblog yn wefan amrywiol iawn, fel papur newydd hobi digidol lle gall pobl sydd â rhywbeth i'w wneud â Gwlad Thai (darllenwyr ac awduron) fynd. Felly mae amrywiaeth mawr o ran pynciau, trafodaethau, arddull ysgrifennu, safbwyntiau ac ati. Yn sicr nid yw'n flog gwyddonol, gall unrhyw un gyflwyno darn (dim ond rhywun gyda firws Gwlad Thai ydw i hefyd sy'n anfon darn at y golygydd yn achlysurol fel hobi). Daw bron pob cais gan amaturiaid ac nid gan awduron/ysgolheigion proffesiynol, er bod rhai, er enghraifft, unwaith yn gweithio yn swyddfa olygyddol papur newydd go iawn.
Felly, darllenadwyedd gweddol hawdd a dealladwy i'r cyhoedd yn gyffredinol yw'r rhwystr lleiaf y mae'r golygyddion yn ei gymhwyso. Nid oes rhaid iddo fynd at ansawdd cyfnodolyn gwyddonol.
Oherwydd hyn oll, mae gwahaniaeth mawr hefyd mewn arddull ac ansawdd (mae'r olaf wrth gwrs yn oddrychol i raddau helaeth). Mae rhai pobl yn sôn am ffynonellau, neu o leiaf y rhai pwysicaf, neu'n cyfeirio at ble y gellir dod o hyd i fwy. Mae hyn yn darparu sbringfwrdd i'r rhai sydd eisiau gwybod mwy neu wirio rhywbeth. Rwyf wedi dod ar draws pethau newydd yn aml oherwydd yr amrywiaeth eang o gyflwyniadau ac yna mae canllaw / ffynhonnell yn sicr yn ddefnyddiol i ddechrau. Fodd bynnag, mae yna hefyd awduron erthyglau ac ymatebion nad ydynt yn darparu unrhyw ffynonellau neu ffynonellau anghyflawn. Wrth gwrs, dim ond yr awdur all ddweud beth yw'r rheswm am hyn. Rhai a glywais yw nad oedd darn mor ddifrifol nes bod hyn yn angenrheidiol, ei fod ar y cof i raddau helaeth (gwybodaeth a gafwyd o bob math o ffynonellau o lyfr, gwefan i ymweliad ag amgueddfa neu archif) neu (yn ystod Covid) bod y testun yn yn seiliedig ar bob math o nodiadau a sbarion ac nid oedd y ffynonellau yn hysbys nac yn hygyrch ar unwaith. Yn fyr: blog amrywiol iawn gydag ansawdd amrywiol.
Pan fydd y golygyddion yn (ail)bostio erthygl, gallant ymateb am 3 diwrnod cyn iddi gael ei chloi'n awtomatig. Dyna'r ffordd orau o sgwrsio â'r awdur. Os oes angen, mae ffurflen gyswllt y golygydd bob amser ar gyfer materion difrifol iawn. Nid yw'r golygyddion eisiau chwarae postmon, ond os oes difrifoldeb yna mewn gwirionedd dyna'r unig lwybr amgen arall ar gyfer cwestiynau/sylwadau.