E iai sau pefu i lou ulu? O se tala puupuu a Sila Khomchai

1957 oge i Isan, na teena e Bangkok. 'Ua lelei' ma 'Ua masani Isaners e 'ai pili.' I tausaga 1958-1964, na fausia ai le faatanoa o Bhumibol (Government Sarit) ma ua aliali mai ai se solitulafono tele o le taina o laau. 'O le fa'asese laupapa' na faia i lalo o le nofoaiga a Plaek Phibul Songkhram (1897-1964). I le fitugafulu o vevesi ma le oti. O le tusitala na ola i le vevesi o le 1970s ma sola i le vaomatua. 

Tusitala Winai Boonchuay (วินัย บุญช่วย, 1952), igoa peni Sila Khomchai (Fa'amatalaga atili); va'ai le fa'amatalaga a Tino Kuis: https://www.thailandblog.nl/cultuur/kort-verhaal-familie-midden-op-weg/

---

O le tala (talafatu)

O le failautusi lomitusi pito sili ona laititi na te faia se mea leaga pe a ia lolomi pepa. Ua ta'ua o ia o le ulu efuefu. Ona o ana mea sese, o ata o tagata ma manu o loʻo lolomiina i luga o le tasi ma le isi, lea e maua ai aʻafiaga le manaʻomia. Ae sili atu talu ai ona e aafia ai le pepa palota mo se uo tama a le pule o le malae, o se pule mauoa ma le ta'uta'ua e tupuga mai Saina. 

Na faia e le lomitusi ni leo eseese se lua pe tolu na toe faia i le aso atoa. I luga o le ipu faʻamalosi, e lua uʻamea faʻapipiʻi faʻapipiʻi vave ona o ese mai le tasi ma le isi. O fasipepa pa'epa'e na fafaga i le tasi itu sa lolomi i le isi itu o ni pepa lanu matagofie. 

O le fale maualalalo na faatumulia i le manogi leaga o vaitusi, kerosene, pepa, ma isi manogi na faʻaalia ai le galuega o loʻo faia iina. O le hamu malu o le lomitusi sa lei popole ai se tasi. 

Sa nofo se tama e sefulutolu pe sefulufa tausaga le matua i luga o se nofoa ma se faaputuga fufusi o pepa malo e lei lolomia i le va o ona tulivae. I ona lima, sa ia gaugau ai se laupepa lapoa i ni vaega se sefuluono, tasi mo itulau taitasi. Sa ia autilo vave atu i le faitotoa i luma o loo savavali mai ai ni alii se toatolu; e toalua i latou o ona pule. I le vaaia o lenei mea, na amata ona galue vave ona lima.

'E mafai ona e fa'anatinati lau fa'atonuga, ali'i? Ua ou ta'u atu i le auaunaga tiliva o le a latou mauaina i le vaiaso fou.' O le tala lea a le tamaloa, o lona ofuina o se ofu mafanafana mata'utia o lo'o fa'amau lelei i tua o lona fusipa'u ae o lo'o amoina se ato pa'u masaesae. O le isi alii sa ofu lelei i se ofutino mumu-mu, lima umi, faamau, fusiua, ofuvae uliuli, ma seevae ua iila. “Uh… Ia, onosai. E tele a tatou galuega i le taimi nei.' sa ia toe muimui ma le le faamaoni.

"O le a le mea o loʻo e lolomiina nei?" o le fesili atu lea a le tamaloa ma le ato ua masaesae. Sa savavali atu 'pepa lautele' ma alii e toatolu i le fale lomitusi. “Aisea na e le faia muamua ai la’u galuega? Ina ua ou sau ma le poloaiga na e fai mai o loo i ai se avanoa. Ou te lei vaai i ai.'

Le galuega faanatinati taua

“Ae o se galuega faanatinati. Ma totogi muamua i tinoitupe. Sa tele atu na galuega fa'asalalau ae ou te le'i fefe e ave; Ou te siaki muamua po o ai e le'i totogia i le taimi mulimuli ma ua togia i latou.' o le tala lea a le tamaloa i le ofutino mumu rosa, ma piki i luga se tasi o ie pepa fou faatoa lolomi e tilotilo totoa.

'Ei! O le pule mauoa lena mai lo'u nuu. O tauva o ia i le palota?' Na fa'aloaloa atu e le ali'i atofa'i ua masaesae lona ua e va'ai lelei. 'E fa'apefea ona e fiafia i ai? E foliga lelei. E foliga lelei ona foliga. O na teuteuga tautupu i lona fatafata, e le iloa pe moni.'

'Fa'apea e moni i latou... E matua'i mau'oa lena tagata leaga... A'o i ai pea le pule o le malae (*), na ia fa'atumu lelei ana taga. Sa ia ofo atu i le pule o le malae e toto laau pa’u mo ia e aunoa ma se totogi i luga o ni nai afe rai o fanua, ae sa ia talosagaina uma laau o loo tutu i le itulagi e fai ma taui. O se vaomatua e tumu i laau malo. O le faitau afe o laau pa'u e tetele ma o latou faataamilosaga e tolu i le fa alii ma lima faaloaloa. Sa iai fafie ma isi ituaiga o fafie. Ua ta'atia le togavao, e pei o se tama'i tama'i....' Ua feanu i fafo e lē e ana le atopau tuai na upu.

O le tagata lona tolu sa ofuina lona ofutino; ua tau le ofi lona manava i lona ofuvae pupuu. Na faaalia le leai o se fiafia i le talanoaga ae na tilotilo i le lomitusi galue ma le tagata faafoe. Sa ia vaavaai solo; na fufuluina e se alii talavou ia ipu lomitusi, na tuleia e se alii lomitusi ia faaputuga pepa, o tagata faigaluega e ula sikaleti a o latou faatalitali, o se tamaitai na saisai tusi i se masini ma isi tulimanu ua uma.

Sa ia savali atu i le tama o loo gaugau pepa. Fa'amau i luga o ia, lima i ona itu, manava lapo'a i luma ma lona gutu afa matala i le te'i na tilotilo atu i ona lima. 'Leai! E leai…!' sa ia tagi, toetoe lava a ee. “Muamua gaugau i le afa...agavale, sosoo ai ma le taumatau...Leai!” Na faia e ona lima. Mulimuli ane sa ia toso ese le pa'u mai lima o le tama.

'E te le o va'ai i fuainumera? A e gaugau le pepa, e tatau ona amata itulau mai le 1 i le 16, vaai. E le mafai ona e faitauina?' Sa faasino atu e le tamaloa i le tama le auala e fai ai. Na mulimuli atu le tama i lima o le tamaloa ma ona mata le malamalama, e pei e le o tali atu lona faiʻai. Ae ina ua ia manao e gaugau le pepa e pei o le tamaloa na te le mafai lava.

'Leai, tau lava ina ua'i mai. O lea… o le auala lenei.” Sa ia faamamafaina upu uma. O le fasipepa i lima o le tama na feliuliuai pea lava pea, ma maanuminumi.

Sawdust i lou ulu?

'O le a le mea ua tupu ia te oe? E iai sau pefu i lou ulu? Vaai, ua sese uma.' Sa ia ave le galuega ua uma ma asiasia. Na sesega le tama. 'Oka se maumau! Ua atoa nei le vaiaso na e i ai iinei, ae e foliga mai e le mafai ona e faia se mea sa'o. O le a se mea e mafai ona tatou faia e fai ai lenei fuifui fai'ai efuefu?' O ona mata na foliga saua, o lona leo taufaamata'u na tagi. Na faamimigi le tama ma faamimigi.

“Aua le toe gaugau se mea. Tuu atu i se isi e faia. Alu e teu tusi. Ave'ese lena fa'aputuga leaga. Oka se vale! O ananafi na ou fai atu ai ia te ia e faatau mai le araisa falai ma sosi soya ma aumai ni saimini falai ma fuamoa!' o le muimui lea a le tagata puta. Ua atili ai ona miomio le tama e pei o loo lafi mai na upu le lelei. 

Aisea ua le faigofie ai e pei o le totoina o saito i se mea i Loei? Se pu i le eleele, togi i totonu o ni fatu se tolu pe fa ma kiki ni oneone i luga. E te faatali mo le timu. O lau o loʻo tutupu i luga aʻe o le eleele e lanu meamata matagofie...

'Ua lava tupe na fa'aputuina e le tamaloa e tatala ai se maina. Sa ia faatauina atu le ʻoa i le tulafono ma le faasolitulafono. Sa matua mauoa o ia, e leai se tasi e popole ia te ia,’ o le tala lea a le tamaloa ma le ato ua masaesae i le isi pito o le potu faigaluega.

E i ai moni ea sau pefu i lo'u ulu? Na mafaufau le tama talavou i lenei mea ma se faaputuga pepa i ona lima. Sa ula mai le faiaoga i le aoga ia te au ma fai mai i se tasi taimi o le fesoasoani ia te au e sili atu le faigata nai lo le tosoina o se laau i le pale. E le alofa foi Tina; na ia tulia aʻu i fafo o le fale i le taimi lava na fai mai ai Uncle o le a ia aoaoina aʻu i le auala e maua ai loʻu ola. Ua ou misia la'u mutt; o ai na te fafagaina nei? E tatau ona ia pu'e pili e toe 'ai? Na faatumulia lona mafaufau i le popole ma le le fiafia. Na atili ai ona le mautonu o ia. Masalo ua faateleina le aofaʻi o sawdust ma ua atili ai ona mamafa i lona ulu?  

Tolusefulu kopi i se fusi. Fai ni laina se lua ma faitau i latou… Leai, e le faapena. Tuu le sefululima tua i autafa. Gagau faaumiumi ona oomi lea iinei… Ona ave lea o le isi umi ma fetaomi…'. Sa toe faasino atu e le tamaloa lapo'a ia te ia le ala e teu ai. O lona leo ma ona uiga na atili ai ona faanoanoa le tama. 'Gaugau le pito i lalo i se tafatolu...Vaai, o lea ma lea.... Taumafai e aveese nisi o le pefu sau i lou ulu.'

Na faagesegese le tama ma mulimuli ma le naunautai ia gaioiga. Na ia fa'ata'atia lelei pepa na te'ena na fa'aaoga i le ulua'i fa'asologa. Pepa felanulanua'i. O le lolomi soo na mafua ai ona leaga lanu. O ata na tafe le tasi i le isi ma luga o le tasi ma le isi. Ua tiga lou ulu. “ Faitau tusi ma tuu i lalo. Gagau mau le pepa afifi….”

“O lenei alii, e i ai sona avanoa?” O le mea lena na fesili atu ai le pule o loo ofu i le ofutino mumu rosa i le tamaloa ma le ato ua masaesae. “E manumalo gofie. E i ai lona mana i na itumalo ma le toatele o le au soo ua latou pa'u'u ai le tasi i le isi. Na te faatauina le malosi i foai. E oo lava i le kovana e manatu maualuga i ai.' 'Aa! tomumu ma mapuea le pule.

Na alu le tama i lana galuega. Ua sola le tagata lapo'a ma ua toe malosi mai lena faasalaga faifai pea. Sa ia autilo faasamasamanoa i fasipepa taitasi. I lenei laasaga o le lolomiga, o ata uma ma lanu uma o loʻo lolomi i luga o le tasi ma le isi na foliga mai na aveesea lona ita.

O le vaaiga i le pito i lalo o le lomitusi o se fanua mutia. Na ia vaai i pafalo vai ma pama. O lo latou lanu e faaefuefu-enaena po o le lanumeamata matafi ona o le ata i luga o se laina o fale maualuluga. I le kolosi atu na ia vaaia ai le moli eletise. O isi vaega sa matua le manino. Sa ia taulai atu i le pafalo vai. Sa faigaluega lona tina i pafalo vai ma i le fanua araisa ma sa ia misia tele o ia. Pe na tumu ea lona ulu i le efuefu e pei o lona ulu?

O se ata le lavalava

I le isi laupepa se fanua. E leai se carp iina. O se faʻataʻitaʻiga le lavalava o loʻo taoto i lona tua i lalo o se laau paolo. E foliga mai o le itulau tutotonu o le mekasini na natia e Uncle i lalo o lona aluga. O se ata i le lanumoana vaivai. Sa i ai foi le ata o se tamaloa, o lona fatafata ua tumu i pine, ma mataitusi mataʻutia i le pito i luga. Na faitau lemu e le tama le savali i lea mataitusi, e pei o sipelaina. PALOTA MO .... Sa nofo sa’o le fafine le lavalavā i le va o ona mata.

“O fale faitupe… fale talitane… E i ai o ia i mea uma. Mai se 'chink' masani (**) na avea o ia ma pule mauoa eli, o le palapala palapala. Va'ai i le ata na ia filifilia mo le pepa palota; o ona fofoga e pei o se ala iliili.' O lo'o talanoa pea lē e ana le atopa'u masaesae e uiga i le ata o lo'o i luga o le pepa lautele.

Ua tumu nei tusi i poloka faatafafa. Na faia e le tama se faaputuga tele. Na te lei faia muamua lenei mea ma o se galuega faigata. O le pepa mulimuli na teena e pei o se pepa lautele mo se ata tifaga Thai. Na ia manatua lelei le ata tifaga Thai o Soraphong (***) ma se fana i lona lima. O ai e mafai ona avea lena tamaʻitaʻi tamaʻitaʻi? 

Sa ia taumafai e su'e ona foliga, ae o loo natia i lalo o le ulu, lauulu uliuli ma le susulu, o le tamaloa o loʻo i ai pine i lalo o le upu PALOTA MO… PARTY susulu mai. Na ia vaaia se pea o vae e foliga lelei ma e faigata ona iloa po o ai e sau ai, Charuni po o Sinjai, na ia vaaia ai faaputuga tupe pepa i luga o le isu o le tamaloa ma le fana a Soraphong lea e foliga mai o loo ia taulai atu i le muaulu o le tamaloa.

Na lagona e le tama le mapusaga. Na sologa lelei lana galuega fou. O le vaai atu i pepa o ata tifaga na faafiafiaina ai o ia. Sa ia mafaufau i na tifaga Thai uma na ia matamata ai. O le toa e masani lava o se toa, o se tagata lelei, na ositaulagaina o ia lava ma sa faamemelo i ai tagata uma. Ua leva ona ia moemiti i se matata o le…

“O le a feoa’i ona fili,” o le tala lea a le tamaloa i le ofutino mumu-rosa. "Ioe, ma Thais uma foi." Na ioe i ai le tamaloa ma le atopau masaesae. Na tilotilo solo le tagata lapo'a pe o manuia mea uma i le taimi nei; toe foi atu i le tama ma sa ia toe lagonaina le le mautonu. Sa ia saoasaoa ma faitau ma le faaeteete numera. 

Sa ia lagona le fiafia i le taimi nei. E mafai ona toe tilotilo i faʻamaoniga ma faʻaalia tala natia ia te ia. O ona mafaufauga na alu atu i tala atu o le pupuni o lena tamai fale iina. O na fasipepa na o ana uo sa i ai iina, e ui e le o lana tamai taifau ola pili; o fasipepa nei na fafaga e le lomitusi i totonu o le masini lomitusi e suʻe ai le lelei o vaitusi ma ata ma susu ai toega o le karasini na totoe ina ua uma ona faʻamamaina lanu faʻaaoga.

“Ou te fia iloa, i le taele o lo’u loto, po o a ana fuafuaga ua ia manao ai i lena meli i lona lava loto malie…” o le tomumu lea a le pule i le isi itu o le falegaosimea.

Na tetete teisi ona lima a o ia tuu i lalo se fasipepa afifi fou. O le fale palapala na taofia ai o ia mai le tilotilo atu i le lagi lanumoana ma le tuasivi lanu meamata. Sa faatofuina o ia i le hamu o masini ma lona popolevale. Ae e ui lava i lena, sa le mafai ona ia taofia se ataata.

O lena ata e tasi na lolomi na matua manino lava e leai se mea e mafai ona faamalamalamaina. Na foliga mai o se lolomi na faia ma le loto i ai e fetaui lelei mea uma. Sa leai se mea sese po o se mea mata'utia. Ma sa faamatalaina ai se tala uiga ese. E mafai moni lava ona tupu lenei mea i se tagata masani? Sa ia tuu i totonu. Na faafuasei ona ia vaaia le sootaga i lona lava tulaga. Na suia lona uiga malie; sa ia tagi leotele.

O lona ulu la ua na o le efuefu laau. Ma o le tama o loʻo i le ata ... lelei, o lona ulu na sili atu ona leaga. 'Faavalevalea! O le a le mea e te ata ai, Sawdustbrains? O le a le mea ua e mauaina, Lefu laau?' Na foliga masalosalo le tamaloa lapo'a i le taimi muamua ae na le mafai ona taofiofi ma ee. E le’i tu le ata o le tama ae e lei tuuina mai se tali aoga. 

'O lona ulu… e...' Na fetaui lelei le tali ma amata. Na tetete lona tino i ona lagona. Na oo atu le leo i le isi itu o le fola o le faleoloa ma faalavelaveina ai alii. Na tilotilo atu le tamaloa ma le atopaʻu i le tama. O ana taga le taofiofia ma le 'ata ita na pipisi. Na maua e le tamaloa ma le atopaʻu le manatu o loʻo i ai se mea faʻapitoa ma sa ia alu atu. Ina ua ia vaai i le ata, na ia pa i le le mafai ona taofiofia.

'E i ai ni anufe i lona ulu...anufe...!' Sa ia ata pea e uiga i lenei tulaga maoae. O le ata o loʻo faʻaalia ai se ofaga o anufe i le ogatotonu o le ulu o le tamaloa ma i lalo ifo o le malosi PALOTE MO.... Sa latou fetolofi le tasi i le isi seia oo ina latou faia se polo. Ae o le mea e sili ona mata’ina, o ni anufe na fetolofi i luga o le pito o lona gutu, mai i ona poga’iisu ma fafo o ona taliga, ua foliga mai ai o se tino oti ma lona fatafata ua matua’i teuteu – o se tagata ua oti e pupula mata ma ona foliga e atagia mai ai le soifua maloloina atoatoa.

-O-

Punavai: Le Asia i Saute Sasa'e Tusia Tala Fa'asolopito o Tala Puupuu ma Solo. Ose tala o tala pupuu ma solo ua manumalo. Tusi Anufe Silika, Taialani.

Suafa faaperetania 'Sawdust brain and the wrapping paper'. Fa'aliliu, fa'asa'o ma fa'apu'upu'u e Erik Kuijpers. 

(*) O le 'field marshall' e faasino ia Thanom Kittikachorn, le faipule mai le 1963 i le 1973, o le na tatau ona faamavae ina ua uma le vevesi i Bangkok i le 14-10-1973. O ai e uiga i le mauoa Saina e mautinoa lava e le o taʻua, ae o le tala e faasino i le itu o Plaek Phibul Songkhram. O ia e tupuga mai Saina ma o lo’o a’afia i le fa’alavelave fa’ato’aga. (Fa'afetai ia Tino Kuis.)

(**) Chink; upu fa'alumaluma ma fa'ailoga tagata mo tagata Saina ma o nisi taimi mo tagata uma i Asia i Sasa'e. 

(***) Soraphong Chatree, 1950-2022, o se tagata fai ata tifaga Thai. Charuni (Jarunee Suksawat) ma Sinjai (Sinjai Plengpanich) fa'apea.